عوامل مؤثر در ایجاد و تقویت عزت نفس

۱. بزرگسالان (اعم از والدین، مربیان و معلمان)
والدین و مربیان با محبت و حمایت كننده كه پشتیبان نوجوانان هستند و تواناییها و احساس و رفتار آنان را مثبت ارزیابی می كنند، این نگرش را در نوجوان به وجود می آورند كه او فردی شایسته و ارزشمند است. این احساس ارزشمندی در نوجوانی نیز در برداشتی كه فرد از خود دارد، تداوم می یابد. نوع كنترلی كه بزرگسالان از نوجوان به عمل می آورند، در عزت نفس او مؤثر است.
جیكاس۱ و سف۲ (۱۹۹۰) از سه نوع كنترل صحبت می كنند. اول، حمایت متعادل از نوجوان در رفتار و تصمیم گیری های او. دوم گوشزد كردن نتایج اعمال نوجوان به وی (كنترل القایی) و هدایت غیر مستقیم نوجوان برای این كه او بتواند شخصاً به نتیجه گیری برسد. در این دو روش بزرگسالان این تفكر را به نوجوان القا می كنند كه او توانایی ارزشیابی رفتارها و نتیجه گیری درست از این ارزشیابی و قدرت تصمیم گیری برای اصلاح رفتار خود را دارد. چنین حمایتی منجر به افزایش عزت نفس در نوجوان می شود. نوع سوم كنترل اعمال فشار از جانب بزرگسالان است كه آنان سعی می كنند با فشارهای فیزیكی و روانی یا پایین آوردن حیثیت اجتماعی نوجوان و ایجاد محدودیت در برآورده شدن نیازها و امیال او رفتارش را جهت بدهند. چنین روشی مسلماً بر عزت نفس نوجوان تأثیر منفی میگذارد (لطف آبادی، ۱۳۷۹).
۲. جنسیت :
ناتلمان۳ (۱۹۸۷) از پژوهش طولی كه روی ۳۰۰ نوجوان ۱۲ تا ۱۶ ساله پسر و دختر در مدارس دوره های راهنمایی و متوسطه به منظور مقایسه عزت نفس دختران و پسران در آمریكا انجام داده است، به این نتیجه رسید كه نمره عزت نفس پسران از كلاس اول راهنمایی تا دوم نظری افزایش یافته است. در حالی كه پسران نوجوان از رشد عزت نفس بالایی بر خوردار بودند، رشد عزت نفس دختران در این سالهای نوجوانی تغییر محسوسی پیدا نكرده است. در حالی كه عزت نفس پسران نوجوان در طول ۵ سال اول نوجوانی از رقم ۷۲/۳ (در مقیاس ۵ درجه ای) به ۳۰/۴ رسیده و این تفاوت كاملاً معنی دار بود، ولی عزت نفس دختران در طول آن ۵ سال هیچ تغییری نكرده و در رقم ۱۰/۳ ثابت مانده است. این تغییرات در عزت نفس نوجوانان، جدا از بیان تفاوت بین پسران و دختران كه جای تأمل و علت جویی و بررسی های بیشتری را دارد، نشانه دیگری است از این كه در دوره نوجوانی، عواطف فرد و برداشتی كه او از خود دارد، گسترش می یابد و بر احساس غرور و افتخار، خاصه در پسران در این دوره افزوده می شود (پاورز۱ و همكاران، ۱۹۸۹). برخی از دلایلی را كه در جامعه غربی برای كم تر بودن عزت نفس دختران بر شمرده اند، حساسیت و نگرانی آنان درباره جذابیت های بدنی خود و اطمینان كمتر درباره توانایی های آنان است (برك۲ ، ۱۹۹۹، به نقل از ملكی ، ۱۳۸۲).
۳. زمینه های زندگی اجتماعی و فرهنگی:
عزت نفس نوجوانان با زمینه های زندگی اجتماعی ـ فرهنگی آنان مرتبط است . برای مثال محیط گرم و حمایت كننده در خانواده و انتظارات سنجیده والدین و سایر بزرگسالان از توانایی ها و امكانات نوجوانان و حرمت گذاشتن و اهمیت دادن به آنان، باعث رشد عزت نفس می شود (استانبرگ۳ و همكاران، ۱۹۹۵). نوجوانانی كه مورد حفاظت افراطی قرار می گیرند و فرصتی برای دست و پنجه نرم كردن با مسایل زندگی شان پیدا نمی كنند، نیز عزت نفس اندكی به دست
می آورند و رسیدن به استقلال برای آنان با دشواری و تأخیر صورت خواهد گرفت. همین طور، اگر حمایت والدین و بزرگسالان از نوجوانان مشروط باشد (مثلاً در ازای دستیابی وی به معیارهای رفتاری یا درسی خیلی بالا مورد تأیید قرار گیرد)، به طور طبیعی نمی تواند به آن معیارها برسد و در هر یك از رفتارهای خود، احساس ناتوانی و شكست می كند و قادر نیست كه رفتارهای خود را عادی و ناشی از طبیعت سن و سال و امكانات خود بداند. نوجوانانی كه در واكنش به كم ارزش شمرده شدن توسط دیگران به رفتارهای نسنجیده و خطا دست می زنند، در واقع از نداشتن عزت نفس رنج می برند، و چون خود را ارزشمند نمی بینند، هم به رفتارهای نادرست ادامه می دهند و هم نسبت به آینده خود بدبین هستند. این وضعیت آنان را دچار افسردگی نیز می كند ( هارتر۴ و همكاران، ۱۹۹۶). عزت نفس نوجوانان از محیط بزرگ تر زندگی
اجتماعی ـ فرهنگی نیز تأثیر می پذیرد. نوجوانانی كه در محیط فقر اجتماعی ـ فرهنگی زندگی
می كنند و با تفاوتها و تبعیض های اقتصادی ـ اجتماعی مستقیماً مواجه هستند، در مقایسه با كسانی كه برخوردار از امكانات گوناگون هستند و یا در مقایسه با نوجوانانی كه با وجود عدم برخورداری از امكانات ، اطلاع روشنی از تفاوت ها و تبعیض ها ندارند، عزت نفس پایین تری را تجربه می كنند (روزنبرگ۱،۱۹۸۸، به نقل از ملكی ، ۱۳۸۲).

منبع : موسسه ایران زمین پارسیان