موافقان و مخالفان سازمان تجارت جهانی

این اجلاس که همانند سایر اجلاسهای قبلی (به جز دوحه) در میان اعتراضات و درگیریهای شدید مخالفین جهانی سازی و سازمان تجارت جهانی برگزار شد با توافق کشورهای عضو در خصوص حذف تدریجی یارانه های صادراتی تا سال ۲۰۱۳ پایان یافت. این توافق که از جانب رسانه های خبر به عنوان توافق آبرومندانه جهت جلوگیری از شکست اجلاس مشهور شده است پایه امیدی است برای اعضای سازمان که بتوانند توافق کلی تری را برای دستیابی به معاهده تجارت آزاد در سال ۲۰۰۶ به دست آورند.
یکی از موضوعات مورد توجه رسانه های خبری در طول اجلاس هنگ کنک تظاهرات مخالفین بود که به خشونت کشیده شد و در نتیجه حدود ۱۰۰ نفر (از تظاهرکنندگان و پلیس) زخمی و عده ای نیز دستگیر و زندانی شدند. بخشی از تظاهرکنندگان را افرادی تشکیل می دادند که دست به اعتصاب غذا زده و بخش دیگر را کشاورزان کره ای تشکیل می داد که از کره جنوبی به هنگ کنک آمده و زنجیره ای از افراد را که پشتیبانی خود را بر زمین گذاشته بودند به وجود آورده بودند. این اقدام کشاورزان کره ای موجب مسدود شدن راهها شد و پلیس مجبور به دخالت شد تا بتواند راههای مسدود شده را باز کند. ماهیگیران پاکستانی بخش دیگری از تظاهرکنندگان را تشکیل می دادند که در کنار دهها نفر دیگر از ملیتهای گوناگون که با مساعدت احزاب سیاسی و سازمانهای غیردولتی مخالف WTO به هنگ کنگ آمده بودند با مأمورین امنیتی هنگ کنگ درگیر شدند. پرسشی که مطرح می شود این است که مخالفان WTO چه کسانی هستند و چه می خواهند؟ مخالفان سازمان تجارت جهانی را طیف وسیعی از جریانات فکری، ایدئولوژیکی، سیاسی و تشکل های بشردوستانه و طرفداران محیط زیست تشکیل می دهد که روند جهانی شدن اقتصاد را تهدیدی برای جامعه بشری یا برای خود می دانند و به طرق گوناگون تلاش می کنند تا عواقب جهانی شدن اقتصاد و تسلط سازمان تجارت جهانی را بر اقتصادهای ملی یا روندهای سوسیالیستی برای افکار عمومی تشریح کنند.
مارکسیستها و نئومارکسیستها مهمترین مخالفین متشکل سازمان تجارت جهانی هستند که از منظرهای فکری و ایدئولوژیک این سازمان را نقد می کنند. این دو طیف وسیعی را تشکیل می دهند و راهبردها و راهکارهای متفاوتی در برخورد با WTO پیشنهاد می کنند اما تمامی آنها معتقدند که سازمان تجارت جهانی ابزار بوروکراتیک امپریالیسم جهانی است همان گونه که ماشین جنگی آمریکا ابزار نظامی و سرکوب امپریالیسم است.
مارکسیستها معتقدند که هدف نهایی WTO آن است که به نمایندگی از سرمایه داری جهانی طبقه کارگر جهان را تحت عناوین مختلف به گروههای خرد تقسیم کند و مانع شکل گیری یک حرکت جهانی کارگری علیه سرمایه داری شود، این طیف فکری استدلال می کند که سازمان تجارت جهانی با تقسیم موضوعات خود به صنعت، کشاورزی و خدمات و برقراری نظامی مبتنی بر مزیت نسبی در اقتصاد هر کشور یا منطقه عملاً کارگران را به طیف های مختلفی تقسیم می کند تا هر کدام از آنان به دنبال منافع اقتصادی خود حرکت کنند و تلاش کنند تا منافع خود را از طریق معامله و مصالحه با سرمایه داری جهانی به دست آورند که این اقدام موجب تسلط و تحکیم امپریالیسم می شود.
مارکسیستها و نئومارکسیستها برای مقابله با سازمان تجارت جهانی راه کارهای مختلفی را پیشنهاد می کنند. برخی از آنان با تظاهرات و حمله به نمادهای (سمبل ها) این سازمان سعی می کنند تا هر چه بیشتر افکار عمومی و از همه مهمتر طبقه کارگر را به سوی خود جلب کنند و مخالفان جنگ و طرفداران محیط زیست هم سو شوند و تلاش می کنند تا در اتحاد با آنان صفوف تظاهرکنندگان را گسترش دهند.
این عده با بیان این موضوع که «جنگ» ابزار امپریالیسم برای تحکیم سلطه خود در جهان است معتقدند که هر چیزی که مخالف WTO باشد معادل مخالفت با جنگ است و بر عکس هر چیزی که مخالف جنگ باشد مخالف WTOخواهد بود. آنان این معادله را در این فرمول خلاصه می کنند «ضد جنگ = ضد WTO = ضد امپریالیسم».
دلیل همسویی این طیف از مارکسیستها با طرفداران محیط زیست هم آن است که این عده معتقدند امپریالیسم و سرمایه داری جهانی برای بقای خود کنار کشید. استثمار کارگران محیط زیست را تخریب می کند لذا برای مقابله با سرمایه داری می توان با طرفداران محیط زیست جبهه واحدی تشکیل داد.
طیف دیگری از نئومارکسیستها روش های متخذه توسط طیف اول را قبول ندارند و معتقدند که تظاهرات علیه سازمان تجارت جهانی و حمله به نمادهای سازمان هیج تأثیری در آگاهی طبقاتی کارگران ندارد و برعکس موجب تسلط سیاسی بورژوازی بر روندهای سیاسی کارگران می شود. این طیف از نئومارکسیستها معتقدند که تظاهرات علیه این سازمان شبیه رفتارهای کارگران قرن نوزدهم برخلاف ماشین آلات کارخانه ها است که چون به آگاهی طبقاتی نرسیده بودند به جای تلاش برای به دست آوردن مالکیت کارخانه به تخریب آن می پرداختند. توصیه این طیف از نئومارکسیستها آن است که باید تلاش شود تا روند تجارت جهانی در مسیر سوسیالیستی قرار گیرد و در این مسیر آنها به جای اتحاد با طرفداران محیط زیست و گروههای ضدجنگ که آنان را دسته های غیراقتصادی می دانند اتحاد و همکاری با جریانات ملی گرا و واقع گرای درون سازمان تجارت جهانی را توصیه می کنند و معتقدند که در همکاری با جریانات ملی گرا و واقع گرای درون سازمان تجارت جهانی می توانند فرصتهای توسعه و رشد کشورهای در حال توسعه را فراهم کنند که خود این اقدام باعث تقویت حرکتهای کارگری جهانی خواهد شد. جریانات ملی گرا و واقع گرای درون سازمان تجارت جهانی خود طیف وسیعی از سیاستمداران کشورهای عضو سازمان را تشکیل می دهند که معتقدند منافع ملی کشورها و منافع اقتصادی اقشار مختلف هر جامعه با منافع کشورهای پیشرفته و صاحبان شرکتهای بزرگ چندملیتی، کارتل ها و تراستها همسو نیست و نمی توان با دستور کاری که کشورهای پیشرفته جهان برای اقتصاد جهانی تهیه می کنند موافقت کرد. از این رو ضروری است تا با تعامل سازنده با آنان دستور کار تهیه شده را تغییر داد و به سمت منافع واقعی کشورها و جامعه جهانی حرکت کرد. اجلاس هنگ کنگ را می توان مهمترین اجلاس سازمان تجارت جهانی برای طیف جریانات ملی و واقع گرا در اقتصاد جهانی دانست که توانستند به شکل بارزی خواسته های خود را در درون سازمان به نمایش گذارند تا جائی که عده ای اجلاس هنگ کنگ را «انقلاب کشورهای در حال توسعه در درون سازمان» نام نهادند.
در این اجلاس کشورهای در حال توسعه (گروه ۹۰) متحد شدند تا برای دسترسی به بازارهای کشورهای غنی و پیشرفته فشار بیاورند. کشورهایی مانند برزیل، هند، چین و آفریقای جنوبی در کنار دیگر کشورهای در حال توسعه این بلوک بندی را در درون سازمان به وجود آوردند.
این بلوک بندی موفق شد مباحثی چون ضرورت حذف یارانه های صادراتی کشورهای پیشرفته را تا سال ۲۰۱۳ به تصویب سازمان برساند. هر چند به لحاظ کمی حذف این ارقام تأثیر چندانی در کل تجارت جهانی ندارد. اما به لحاظ سیاسی برای طیف کشورهای در حال توسعه در درون سازمان موفقیت مهمی به شمار می آید. زیرا برای نخستین بار است که کشورهای در حال توسعه در درون سازمان متحد می شوند و بیانیه مشترکی را در این سطح منتشر می کنند.
برزیل، هند، چین و آفریقای جنوبی را می توان به عنوان پیشگامان این روند معرفی کرد که با طرح های خود در خصوص تنظیم و تعدیل تعرفه ها و یارانه های صادراتی تلاش می کند از یک سو بازارهای کشورهای پیشرفته را به روی تولیدکنندگان کشورهای در حال توسعه باز کنند و از سوی دیگر در درون سازمان بلوک بندی کشورهای همسو را تقویت کنند. در حال حاضر می توان گفت که مجموعه کشورهای عضو و ناظر سازمان تجارت جهانی در سه بلوک کلان اقتصادی تقسیم شده اند، بلوک کشورهای پیشرفته صنعتی، گروه کشورهای در حال توسعه و گروه کشورهای کمتر توسعه یافته، تلاش کشورهای پیشرفته صنعتی آن است که از طریق معامله با گروه سوم و دادن برخی امتیازات خاص تحت عناوینی چون فقرزدایی به این گروه اهداف کلی خود را در سازمان تثبیت کند در حالی که گروه کشورهای در حال توسعه تلاش دادند از طریق تعدیل سیاستهای اعمالی و ایجاد فرصتهای مناسب روند رشد و توسعه را در اقتصادهای ملی و منطقه ای تقویت کنند. مذاکرات درون سازمان تجارت جهانی در حال حاضر مذاکراتی بسیار پیچیده و حرفه ای شده است و بلوک بندی های اقتصادی و سیاسی بر پیچیدگی این مذاکرات افزوده است. اجلاس هنگ کنگ نشان داد که مخالفین تسلط اقتصادی چند کشور پیشرفته بر کل اقتصاد جهان را با ظرافت خاصی به چالش کشید و در حال حاضر تعداد اعضایی که با کل روند سازمان تجارت جهانی مخالف هستند رو به افزایش است و کشورهای در حال توسعه روند کلی سازمان را مغایر با منافع ملی و برنامه های توسعه خود می دانند اما همزمان معتقدند که نمی توان از بیرون سازمان روندها را اصلاح کنند و باید این اصلاحات از درون سازمان صورت گیرد.
یکی از نکات شایان توجه در این خصوص مصوبه کنگره آمریکا است که فقط تا ژوئن ۲۰۰۷ به دولت این کشور اجازه داده در روند مذاکرات مربوط به تنظیم تعرفه ها و تجارت آزاد شرکت کند و چنانچه تا تاریخ مذکور توافقی حاصل شود احتمال دارد امریکا خواستار شکل گیری دور جدیدی از مذاکرات شود که این احتمال منافع کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای اروپایی را تهدید می کند.
امریکا به جهت آن که بیشترین حمایتهای یارانه ای مستقیم و غیرمستقیم از تولیدکنندگان صنعتی و کشاورزی خود را دارد و با کسری بی سابقه تجاری مواجه است در کل از روند مذاکرات رضایت ندارد و به نظر می رسد تعیین مهلت توسط کنگره آمریکا نوعی فشار بر دیگر کشورها است تا به آنها تفهیم کند که اگر در رسیدن به توافق با آمریکا تسریع نکنند ممکن است روند مذاکرات تغییر کند و چون کشورها معتقدند که بدون مشارکت آمریکا به عنوان نماینده بزرگترین اقتصاد پیشرفته جهان امکان پیشبرد سیاستهای اقتصادی وجود ندارد، مجبور می شوند در قبال برنامه های آمریکا سیاست محافظه کارانه ای را اتخاذ کنند. آمریکا در سازمان تجارت جهانی همانند دیگر سازمانهای بین المللی راهبرد مشابهی را دنبال می کند و با آن که خود به وجود آورنده این سازمان است ولی تا زمانی با سازمان تجارت جهانی همسو می شود که منافع ملی آمریکا را تأمین کند و هر زمان که منافع خود را در خظر ببیند در مقابل آن می ایستد و این موضوع یکی از نقاط ضعف سازمانهای بین المللی از سازمان ملل متحد تا صلیب سرخ جهانی است که آمریکا به صراحت اولویت منافع آمریکا را بر روند کار این سازمانها تحمیل می کند و قوانین داخلی خود را بر تمامی مقررات و ضوابط بین المللی مرجح می داند و این نکته ای است که مخالفین رادیکال سازمان تجارت جهانی بر آن تأکید کرده و اعلام می کنند که بدون مبارزه با تسلط آمریکا بر سازمانهای بین المللی امکان اصلاحات در درون این سازمانها وجود ندارد و این موضوع خود سرآغاز یک پارادوکس سیاسی است زیرا که بدون حضور آمریکا هیچ سازمان بین المللی قادر به اتخاذ تصمیم بین المللی نیست.
موضوع عضویت در سازمان تجارت جهانی پاسخ به سؤال آری یا خیر نیست که بگوئیم عضویت را قبول داریم یا این که نمی خواهیم عضو شویم بلکه موضوع عضویت بهره گیری از یک روند و مشارکت در اقتصاد جهانی در راستای منافع ملی است که نیازمند برنامه ریزی دقیق برای بخش های مختلف اقتصادی است. سازمان تجارت جهانی همانند دیگر سازمانهای بین المللی از منطق درونی خاص خود تبعیت می کند در این منطق درونی چنانچه کشورها بتوانند ائتلافهای مناسبی را به وجود آورند قادر خواهند شد مسیر حرکت و کارکردهای سازمانها را راهبری کنند. آنچه امروز در مباحث مربوط به اصلاح ساختار سازمان ملل و مباحث مربوط به بازنگری معاهده NPT شاهد هستیم نمونه هایی هستند که نشان می دهد در صورت تعامل سازنده با سازمانهای بین المللی می توان منافع کشور را در روندهای کلان تأمین کرد.
روند عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان تجارت جهانی می تواند برای اقتصاد کشور هم فرصت و هم تهدید باشد اگر این عضویت با برنامه ریزی و تقویت ظرفیتهای اقتصادی در بخشهای مختلف اقتصادی باشد برای کشور فرصت پدید خواهد آمد و اگر بدون برنامه ریزی وارد روند عضویت شویم مسلماً تهدید بزرگی علیه منافع ملی و اقتصاد کشور خواهد بود.
دکتر سید رسول موسوی

منبع : روزنامه همشهری