ابزار و وسایل برای بافت قالی

دار یا دستگاه قالیبافی: دارها به دو نوع، دار عمودی و دار افقی دسته بندی می شوند كه در منطقه تركمن صحرا از زمانهای بسیار قدیم تا به امروز از دار افقی كه به صورت خوابیده روی زمین قرار می گیرد استفاده می شود. و به تركمنی به آن « قراما» گویند این دستگاه چهارچوبی است كه جنس آن از چوب بوده و از دو تیر سردار و زیر دار و تیرهای راست رو و چپ رو تشكیل شده كه به وسیله گوه ها به یكدیگر وصل می شود. و یا دارها فلزی می باشند كه در این صورت به وسیله پیچ و مهره به یكدیگر وصل می شوند و در هنگام بافت نیز با پیچاندن آنها می توان چله ها را شل یا سفت نمود. در هنگام برپا كردن دار باید دقت شود موقعی كه تیرها را به یكدیگر وصل می كنیم زوایای آنها قائمه باشد كه بعد از اتمام كار قالی كج و یا به اصطلاح سرودار نشود. با توجه به ابعاد فرشی كه در نظر داریم بافته شود داری متناسب با آن تهیه می كنیم، دار افقی فضای زیادی را اشغال می كند و چون بافنده مجبور است روی دار به صورت چمباتمه بنشیند دچار ناراحتی های كمر و چشم می شود ولی بر پا كردن و تهیه كردن دار افقی راحت تر از دار عمودی است. دار عمودی در كل مزایایی بیشتری نسبت به دار افقی دارد، از قبیل اینكه فضای كمتری را اشغال می كند در این حالت بافنده كمتر به ناراحتیهای كمر و چشم دچار می شود چون بافنده پشت دار روی نشیمنگاه به صورت صاف قرار گرفته و قدرت مانور بیشتری دارد به این خاطر امروزه در بیشتر مناطق ایران از دار عمودی استفاده می شود. ولی در منطقه تركمن صحرا هنوز نیز بر حسب عادت دیرینه از دار افقی بیشتر استفاده می كنند تا دار عمودی.
كوجی: وسیله ای چوبی یا فلزی می باشد كه از آغاز تا پایان بافت قالی بر روی دار باقی می ماند. كوجی میله ای به طول كمی بیشتر از عرض دار و به قطر تقریبی ۴ یا ۶ سانتی متر می باشد و به كمك پایه های كوچك به روی دار قرار می گیرد كوجی در دارهای افقی برای كنترل عرض قالی در حین بافت و همچنین برای نظم و انسجام بخشیدن به تارها و نیز برای جدا كردن تارهای زیر و روی قالی استفاده می شود. هاف یا دارتی: هاف میله ای به طول تقریبی عرض دار و قطری كمتر از قطر كوجی بوده و محل قرار گرفتن آن در بین تارها و به موازات كوجی و عوض دار و بالاتر از كوجی می باشد با عقب و جلو بردن هاف ضرب چله ها جابه جا شده و می توان عمل پود كشی را انجام داد.
شانه یا دارق: این وسیله دارای دندانه های فلزی با فاصله منظم و دسته چوبی یا فلزی می باشد. وزنی در حدود نیم كیلو داشته و برای كوبیدن و قرار دادن پود در بین تارها بعد از هر رج بافت می باشد.
كاردك یا كثر: این وسیله نیز یكی از ابزار قالیبافی می باشد كه از آن برای بریدن سر خامه های اضافی بعد از گره زدن استفاده می شود و دارای تیغه فلزی است كه یك طرف آن تیز می باشد و دسته ای چوبی و سبك كه براحتی بتوان با آن كار كرد.
قیچی: قیچی قالیبافی كه مخصوص بریدن پرزهای اضافی بعد از یك یا دو رج گره زدن می باشد. قیچی از ابزاری می باشد كه لازم است همیشه تیز و بران تا در هنگام پرداخت و قیچی كاری مشكلی ایجاد نكند.
• شانه ایی كه تركمن ها از آن استفاده می كنند و به تركمنی به آن داراق گویند
• كثر یا كاردك و آنا ویچ وسیله ی دیگری است كه دراین تصویر دیده می شود و برای تثبیت عرض قالیچه به كار می رود و به این ترتیب كه به وسیله آن كنار قالی را به دار ثابت می كنند و نمی گذارند تو رفتگی و انحنا در عرض قالیچه پیدا شود.
قیچی قالیبافی و سنتی تركمنها كه در قالیبافی از آن استفاده می دار قالی افقی و اجزای آن:
۱ـ سردار
۲ـ زیردار
۳ـ راست رو
۴ـ چپ رو
۵ـ كوجی
۶ـ پایه كوجی
۷ـ هاف یا دارتی
۸ـ گوِه
مواد اولیه مورد نیاز برای بافت قالی
نخ چله ـ نخ پودكشی ـ نخ خامه
چله یا اِرِش:
چله تارهای قالی را تشكیل می دهد كه پایه و اساس فرش ها می باشند و از الیاف مختلفی مانند پشم، پنبه و ابریشم تهیه می شوند، كه این الیاف با توجه به خصوصیات فیزیكی و شیمیایی خود دارای مقاومت های متفاوت می باشند. در مقابل ( حرارت، رطوبت و مواد شیمیایی) تاب زیاد نخ چله موجب افزایش مقاومت و استحكام قالی می شود نخ های چله دارای نمره و تعداد لا بوده و هر یك از آنها با توجه به رجشمار قالی انتخاب شده و به كار می رود. به عنوان مثال نخ چله پنبه ای كه دارای نمره ۲۰ و ۱۲ لا می باشد برای فرشی با رجشمار ۲۵ تا ۳۰ مناسب است. در گذشته بیشتر از نخ چله پشمی و ابریشمی استفاده می شده ولی در حال حاضر بیشتر از نخ پنبه ای برای چله استفاده می شود.
پود یا آرقاچ: نخ پود بیشتر از جنس پنبه می باشد اما در گذشته از نخ پشمی و ابریشمی نیز به عنوان پود استفاده می كردند. پود مانند ملاتی عمل می كند كه در بین هر ردیف از آجرهای ساختمان قرار می گیرد و ردیف قبلی را به ردیف بعدی پیوند می دهد. در قالی نیز نخ پود بعد از هر رج گره زدن از بین تارهای چله در عرض فرش عبور كرده و به وسیله شانه كوبیده می شود. تا هر كدام از گره ها مرتب درجای خود قرار گیرند وبه اصطلاح رج قبلی را به رج بعدی می دوزد.
در گذشته از دو نخ پود به ضخامت یكسان در هر رج استفاده می كردند. یعنی بعد از بافتن یك رج از قالی یك نخ پود را هنگام جلو آوردن هاف كه در این موقع تارهای زیر و رو از یكدیگر جدا شده و فاصله ای در بین آنها به وجود می آید عبور داده كه این عمل را به اصطلاح چكمه می گویند و پود دیگر راهنگام عقب بردن هاف و ایجاد فاصله در بین تارها به وسیله فشار دست كه در قسمت پشت كوجی به چله ها وارد آورده عبور داده كه این عمل را به اصطلاح اِتمه می گویند.
امروزه در قالی های تركمنی بیشتر فقط از یك پود با توجه به رجشمار قالی استفاده می شود به عنوان مثال برای قالی با رجشمار ۲۵ از نخ پودی با نمره ۳۲ و ۳ لا استفاده می شود نخ پود بر خلاف نخ چله نباید تاب زیاد داشته باشد. تاب زیاد پود در حین بافت لبه های قالی را به طرف داخل ( پشت ) لوله می كند و یا تو رفتگی در كناره های قالی ایجاد می گردد كه این موارد از عیوب قالی به شمار می روند و باعث كاهش ارزش قالی می گردند.نخ خامـه یا چیتم نـخ: نـخ های خـامه معمـولاً ازالیاف پشم و ابریشم تهیه
می شوند. خامه های رنگی برای گره زدن و ایجاد نقوش در قالی به كار می روند. ضخامت و ظرافت نخ خامه با توجه به رجشمار فرش انتخاب شده و مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال برای فرشی با رجشمار ۲۵ نخ خامه پشمی نمره ۵ و ۲ لا انتخاب می شود.انواع گره:
گره به دو دسته كلی تقسیم بندی می شوند. گره تركی یا متقارن و گره فارسی یا نا متقارن
گره تركی: این گره بیشتر در مناطق ترك نشین استفاده می شود و از محكم ترین گره ها بوده چون به دور دو تار چله پیچیده می شود و به راحتی باز نمی شود و انواع مختلفی دارد كه با توجه به موارد استفاده قالی آنها را به كار می برند، در گذشته در منطقه تركمن صحرا نیز از این گره بیشتر استفاده می شده، ولی در حال حاضر فقط در كناره ها و لبه های قالی از این گره استفاده می شود.
گره فارسی: این گره نیز بیشتر در مناطق فارس نشین کاربرد دارد، استحكام گره تركی را ندارد و چون به دور یك تارچله پیچیده می شود به راحتی و با كشیدن از چله جدا می شود دو نوع چپ گرد و راست گرد دارد. كه هر كدام خواب فرش را تغییر می دهند در مناطق تركمن نشین از این گره استفاده می شود و در بافتهای تركمنی این گره از پشت به صورت دو گره دیده می شود.
روشها و تكنیك های بافت
۱ـ تخت بافت: در این شیوه بافت تارهای قالی به صورت موازی وتخت و بدون هیچگونه زاویه ای در بین تارهای زیر ورود در كنار یكدیگر قرار گرفته و فاصله آنها تقریباً ۵/۱ برابر قطر نخ چله می باشد، یك گره از پشت فرش به صورت دوگره دیده می شود، فرش بافته شده به این روش نرم و دارای انعطاف زیادی است، بعد از یافتن یك رج پودی متناسب با قالی و به ضخامت متوسط از بین چله ها عبور داده می شود.
۲_ نیم لول: در این روش فاصله بین تارهای چله به اندازه قطر نخ چله بوده و تارهای زیر و رو دارای زاویه می باشند یك گره در پشت فرش به اندازه یك گره و نیم گره دیده می شود. پودی كه در این روش استفاده می شود از دو پود به ضخامت یكسان استفاده می شود. یكی از پودها و به اصطلاح پود كلفت از زیر ضرب و پود دیگر و به اصطلاح نازك از بالای ضرب عبور داده می شود و روی گره ها با شانه خوابانده می شود.
۳ـ لول بافت: در این شیوه بافت فاصله ای در بین تارهای قالی وجود ندارد و زاویه ای در بین تارهای زیر و رو وجود دارد در این بافته ها یك گره از پشت فرش به صورت یك گره كامل و تك دیده می شود و بین گره ها شیار وجود دارد، در این روش از دو پود یكی كلفت و دیگری نازك كه پود كلفت از زیر ضرب و پود نازك از بالای ضرب عبور داده می شود.
مراحل بافت قالی
بافت قالی شامل مراحل زیر می باشد:
چله كشی، كوجی بندی، زنجیر بافی، گلیم بافی، گره زدن و ایجاد نقوش
چله كشی یا یورد ماق: حساس ترین و مهمترین مرحله بافت قالی چله كشی و یا به اصطلاح یوردماق می باشد كه پایه و اساسی قالی را تشكیل می دهد. هر قدر این كار بهتر و با حساسیت بیشتری انجام شود در پایان فرش تقریباً بی عیب و نقص در ساختار اصلی خواهیم داشت. به عبارتی دیگر قرار دادن تارها در كنار یكدیگر و به موازات هم در طول دار را چله كشی می گویند.در كل دو نوع چله كشی وجود دارد. یكی چله كشی فارسی و دیگری چله كشی تركی، چله كشی فارسی به دو طریق چله كشی بر روی دار و چله دوانی بر روی زمین انجام می شود و قالی های تركمنی معمولاً بر روی دار چله كشی می شوند و فرشی كه تولید می شود تقریباً به اندازه چارچوب دار و یا كمی كوچكتر از آن می باشد. برای چله كشی با توجه به ابعاد، رجشمار و مواد اولیه قالی تعداد معینی از تارهای چله را به موازات یكدیگر و در كنار هم و در طول قالی قرار می دهند. هنگام چله كشی دو نفر یكی در كنار سر دار دیگری كنار زیر دار قرار گرفته و شروع به چله كشی می كنند. ابتدا سرنخ چله را به دور زیر گره زده از جایی كه چله كشی شروع می شود. و گلوله نخ را از بالای سردار به طرف زیر عبور داده و امتداد می دهند سپس گلوله نخ را از بالای زیر دار عبور داده و دوباره مرحله قبلی را تكرار می كنند این كار را تا جایی انجام می دهند كه قسمت های تعیین شده برای چله كشی پر شود در این چله كشی در بین تارها ضربی ایجاد می شود كه اگر از مقطع جانبی به آن نگاه كنیم به حالت هشت انگلیسی دیده می شود، فاصله بین تارهای چله بستگی به رجشمار فرش دارد رجشمار یعنی تعداد گره هایی كه در ۵/۶ سانتی متر از قالی قرار می گیرد، به عنوان مثال اگر رجشمار فرشی ۲۵ باشد تعداد گره های آن در ۵/۶ سانتی متر ۲۵ گره می باشد. البته در قالی های تركمنی كه به صورت تخت بافته می شود به خاطر تكنیك بافت كه به صورت تخت می باشد. رجشمار به این ترتیب است كه اگر ۵/۶ سانتی متر عرض ۲۵ گره باشد و در ۵/۶ سانتی متر طول حداقل تعداد گره ها دو برابر خواهد شد و ممكن است حدود ۵۰گره در ۵/۶ سانتی متر طول داشته باشیم بیشتر فرشهای تركمنی رجشماری بین ۲۵ تا ۵۰ دارنند كه در فرشهای ابریشمی ظریف كه به ندرت بافته می شود این رقم ممكن است افزایش یابد. كوجی بندی: بعد از مرحله چله كشی نوبت به كوجی بندی است میله كوجی را به موازات زیر دار و كمی بالاتر از زیردار و پایین تر از ضرب چله ها روی راست رو و چپ رو قرار می دهند و یك گلوله نخ پنبه ای ( چله ) را به ابتدای كوجی بسته و تار رویی را برداشته و نخ چله را از زیر آن رد نموده و گلوله را به طرف بالای كوجی برده و یك بار دور آن پیچیده و تا رویی دیگر را بر می داریم و به كوجی قرار می دهند و به این طریق ضرب ایجاد شده به وسیله هاف جابه جا می شود. زنجیره بافی: بعد از كوجی بندی و هاف گذاری و عبور چند رشته نخ پود برای صاف و منظم نمودن چله ها و استحكام نمودن دم كار شروع به انجام زنجیره بافی یا به اصطلاح سیردماق می كنیم كه این كار باعث منظم و جفت نمودن تارهای زیر و روی قالی و درخت ابتدای قالی می شود و موجب می گرددكه هنگام استفاده از قالی، گلیم ابتدا و انتهای فرش از هم گسیخته و پاره نشود. گلیم بافی: بعد از زنجیره بافی گلیم و یا به اصطلاح توپراق قالی را انجام می دهیم كه به وسیله نخ ها و خامه های رنگی و مانند پود و به صورت حصیر بافت و بدون پرز روی تارها انجام می شود و معمولاً بین گلیم یك گره تزئینی برای زیبایی هر چه بیشتر فرش به كار می رود كه در بین تركمنها به آلاجه معروف است و نماد موی و گیسون بافته دخترها و زنهای تركمن می باشد. بافت و ایجاد نقش: این مرحله از كار مهمترین بخش بافت قالی است و كه بافنده تمام مهار ، ذوق و سلیقه خود را در آن به نمایش می گذارد، گره زدن و قرار دادن خامه های رنگی در جای خود، ایجاد نقشهای متنوع، پود كشی، شانه زدن و قیچی كاری پرزهای اضافی از كارهایی است كه در هر رج از فرش باید بدان پرداخت. بافنده تركمن بدلیل اینكه ذهنی باف می باشد نقشه خوانی نمی كند و نقوشی را كه بر روی قالی می آورد ذهنی بوده و از نسلهای گذشته به او رسیده و او ادامه دهنده راه آنها می باشد. نقوش قالی تركمن هندسی بوده و سرشار از نشانه های سمبلیك ونماد پردازی می باشد كه ریشه در گذشته و فرهنگ او دارد و بافنده تركمن نقوش قالی خود را از طبیعت اطراف خود الهام گرفته ولی طبیعت اطراف خود را به صورت نقوش عینی بر روی قالی نمی آورد بلكه نماد پردازی می كند و از طبیعت خود الهام می گیرد، علایم و نشانه های آن را در نظر گرفته و از آنها نماد و مایه می گیرد و در قالی خود می آورد. رنگهای مود استفاده در قالی تركمن محدود بوده و شامل چند رنگ اصلی سفید، سیاه، قهوه ای یا طلایی، داكی، سرمه ای، قرمز و شیری می باشد. در قالی تركمن نقوش گردان و منحنی دیده نمی شود، نقوش تركمنی تشكیل شده از نقشهای هندسی و انتزاعی كه به صورت شكسته و خطوط افقی، عمودی، مورب در قالی نشان داده می شوند.
رابعه قلیچی نام
دانشگاه الزهراء

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران