گذری بر ایران همراه باد صبا

در اواخر دهه‌ی ۴۰ هجری شمسی به سفارش وزارت فرهنگ و هنر وقت از کارگردان هنرمند فرانسوی «آلبرت لاموریس» جهت تهیه‌ی فیلم مستندی از ایران دعوت به‌عمل آمد. در خصوص زندگی‌نامه و سوابق کاری آلبرت لاموریس باید اشاره کرد که وی متولد سیزدهم ژانویه ۱۹۲۲ در شهر پاریس بود. لاموریس در ابتدا کارش را با عکاسی شروع کرد و در اواخر دهه‌ی ۴۰ میلادی رو به سوی ساخت فیلم‌های کوتاه آورد و چندی نگذشت که سادگی و بی‌آلایشی شاعرانه‌ی فیلم‌های کوتاه و نیمه‌بلند او آوازه‌ی جهانی پیدا کردند.۱
لاموریس در صنعت سینما و فیلم‌سازی در بخش‌های مختلفی فعالیت داشت و در این زمینه موفق به دریافت جوایز بزرگی شد.۲
در دستور کار لاموریس چنین آمده بود که او فیلمی از ایران تهیه کند که معرف فرهنگ و ایران آن روزگار باشد. او پس از فراهم کردن مقدمات کارش به ایران سفر کردو با گروه فنی و حرفه‌ای خود شروع به برداشت صحنه‌های فیلم کردند و در آخر همین برداشت ‌ها از طرف لاموریس به عنوان فیلم اصلی معرفی شدند ولی پس از ارسال اولین نسخه تدوین شده فیلم به ایران، از آن خرده گرفته شد زیرا فیلم گویای صنعت و تکنولوژی آن روزگار ایران که به زعم حکومت آن زمان از نشانه‌های پیش‌رفت و مترقی‌بودن یک جامعه شمرده می‌شد نبود به همین منظور از لاموریس خواسته شد که مجدداً به ایران سفر کند و از چنین فن‌آوری ها و دستاوردهای صنعتی ایران نیز فیلم تهیه کند و در فیلم نهایی خود بگنجاند.
به همین علت لاموریس مجبور شد برای بار دوم به ایران سفر کند و درنهایت در حال فیلم‌برداری آخرین صحنه‌های فیلم بر فراز مجموعه‌ی سد کرج بر اثر سانحه‌ای که برای هلی‌کوپتر حامل وی رخ داد، لاموریس، فیلم‌بردار او تابری، خلبان و کمک خلبان هلی‌کوپتر در دریاچه‌ی سد کرج غرق شدند و پس از خارج کردن لاشه‌ی هلی‌کوپتر از دریاچه، مدارکی را که به دست آوردند به دستیار لاموریس-دنیس کازابیانکا- و پسرش-کلود لاموریس- دادند و آنها بنا به عقیده‌ی خود لاموریس که فیلم اصلی همان نسخه‌ی اول بود، این بخش را به صورت الصاقی در ابتدای نسخه فیلم نهایی مونتاژ کردند.
فیلم باد صبا در مقام انتخاب موضوع هم‌چون بسیاری از مستندهای دیگر که به معرفی مکانی جهت آشنایی دیگران با آن سرزمین یا کشور خاص می‌پردازد، چندان ویژگی خاصی ندارد و بیشتر جنبه‌ی سفارشی بودن فیلم به چشم می‌خورد ولی نکته‌ای که در این خصوص این فیلم را از سایر فیلم‌های مستندی که از ایران تهیه شده‌است متمایز کرده، نحوه‌ی پرداخت به متن داستان، تکنیک ابداعی لاموریس برای فیلم‌برداری و شیوه‌ی تدوین این فیلم می‌باشد.در ضمن ثبت مکان‌ها وبناهایی از ایران که درطول سالیان دراز دست‌خوش تغییرات فراوانی شده‌اند دراین فیلم، باعث شده است که فیلم باد صبا، هم به عنوان سندی تاریخی و هم به عنوان بخشی از تاریخ سینمای ایران، از جایگاه خاصی برخوردار باشد.
گفتنی است که لاموریس به هنگام تهیه‌ی فیلم جهت انتخاب مکان‌هایی که از آن‌ها فیلم‌برداری کرد، از مشاوره با گروهی از صاحب نظران ایرانی و نیز پرفسور چلکوفسکی، ایران‌شناس برجسته، بهره جست و بدین ترتیب نگاه و نظر خویش را بر تجربه‌ی افراد صاحب‌نظر وآگاه در این زمینه استوار کرد و بهترین نتیجه را نیز گرفت.
لاموریس از هوشمندی والایی در ساخت این فیلم برخوردار بود که این هوشمندی از نگاه او به فرهنگ ایرانی به خوبی مشاهده می‌گردد، بدین معنی که او با انتخاب الگوی داستان روایی که در میان ایرانیان سابقه‌ای دیرینه دارد و شاید بتوان گفت که یکی از ماندگارترین الگوهای رایج در این سرزمین برای انتقال فرهنگ از نسلی به نسل دیگر است، فیلم خود را از حالت سفارشی بودن به پاره‌ای از ادبیات داستانی ایران بدل کرد و همین رمز ماندگاری و توفیق فیلم اوست. در فیلم باد صبا داستان و روایت فیلم از زبان شخصیت‌های مجازی ولی در عین حال قابل قبول و لمس‌شدنی برای مردم روایت می‌شود و نه از زبان کارگردان. این ویژگی از جذبه‌های فیلم است که بیننده را با خود تا انتهای داستان همراه می‌کند.
لاموریس در انتخاب شخصیت اصلی که محور فیلم قرار گرفت، از هوش، تجربه و ذوق شاعرانه‌ی خویش بهره جست. قالبی که او برای فیلم مستند خویش برگزید قالب استعاره بود که در فرهنگ و ادب مردم ایران از جایگاه خاصی برخوردار است و همین قالب به او این امکان را می‌داد که بتواند بسیاری از حرف‌هایی را که در شرایط عادی و در چارچوب رسمی توان بیان کردن آن‌ها را نداشت، به صورتی ساده و پذیرفتنی بیان کند و با این کار حال و هوای فیلم را از یک فیلم مستند صرف خارج نماید.
انتخاب بادها به عنوان گردانندگان صحنه‌های فیلم این امکان را به لحاظ فیلم‌برداری در اختیار کارگردان می‌گذاشت که او از منظر چشم بادها به ایران نگاه کند و با آن‌ها به هر سوی این سرزمین سفر کند، به گوشه‌ها و زوایای مختلف این کشور پهناور سربکشد، بی‌هیچ دل‌بستگی سیال و رها راه خود را پیش‌گرفته و از جایی دیگر سردربیاورد. ولی نکته‌ی قابل تأمل این است که لاموریس با انتخاب گونه‌های باد در واقع رفتارها و صورت‌های مختلف فرهنگ و خلق و خوی مردم ایران را به تصویر کشیده است. مردمی مهربان، زحمت‌کش، سرسخت، جنگ‌آور، معتقد به خدا و بعضاً کم‌لطف و ناسپاس.
شاید فیلم باد صبا را به لحاظ این‌که فیلم نامه و متن گفتاری از پیش تعیین شده‌ای دارد، نتوانیم در گروه فیلم‌های مستند صرف دسته‌بندی کنیم ولی به لحاظ صحنه‌ها و تصاویری که فیلم را تشکیل می‌دهند در گروه فیلم‌های مستند جای می‌گیرد، زیرا در این فیلم از هیچ صحنه‌ی از پیش ساخته شده‌ای استفاده نشده است به گونه‌ای که تمام صحنه‌ها به صورت ناب و خود به خودی می‌باشند و در این میان کارگردان تنها نقش انتخابگر و تنظیم‌کننده را داشته است.
نکته دیگری که فیلم باد صبا را از سایر فیلم‌های مستندی که تا به حال از ایران ساخته شده برجسته می‌کند جامع‌نگری فیلم می‌باشد، به گونه‌ای که بیننده همراه با این فیلم از گوشه گوشه‌ی ایران، از جنوبی‌ترین نقطه‌ها تا شمالی‌ترین نقطه‌ی آن و از محروم‌ترین بخش‌ها تا مدرن‌ترین شهرها دیدن می کند و در این میان سوار بر اسب خیال برای خود داستانی را از تمدن‌های باستانی، فرهنگ‌های عامیانه‌ی مردم، طبیعت زیبا، پیروزی‌ها، شکست‌ها، امکانات و مواهب خداوند و شعور انسانی به تصویر می کشد.
قوه‌ی خلاق لاموریس دربه تصویرکشیدن متن روایی داستان که توسط روژه گلاشان نوشته شد، هم‌آهنگی صحنه‌ها با متن و از آن مهم‌تر ترکیب بدیع و بی‌نظیر صحنه‌ها با موسیقی که به فراخور هر مکانی رنگ و بوی آن‌جا را به خود می‌گیرد و در نهایت ترکیبی محکم و دل‌نشین به دست می دهد، به خوبی مشهود است و از جمله نکات شاخص و ویژه‌ی فیلم باد صبا به شمار می‌آید.

مجتبی رجبی
منابع:
- بخش سینمایی The New York Times.
پاورقی ها:
۱ فیلم‌های ساخته شده توسط لاموریس:
۱۹۵۰ - Bim the little donkey نویسنده‌ی فیلم‌نامه – کارگردان
۱۹۵۲ - Crin Blanc کارگردان (یال سفید)
۱۹۵۶ - Red Ballon نویسنده‌ی فیلم‌نامه – کارگردان (بادکنک قرمز)
۱۹۵۹ - Voyage en ballon نویسنده‌ی فیلم‌نامه – کارگردان (سفر با بالون)
۱۹۶۵ - Circus angelکارگردان (فرشته‌ی سیرک)
۱۹۶۸ – The lovers wind تهیه کننده – کارگردان (باد صبا)
۲ جوایز دریافت شده:
۱۹۵۳- Cannes Int. Film Festivalبرنده‌ی جایزه‌ی بهترین فیلم کوتاه: یال سفید
۱۹۵۶ - Cannes/Academy Awards برنده‌ی جایزه‌ی بهترین فیلم‌نامه: بادکنک قرمز
۱۹۵۶- British Academy Awards برنده‌ی جایزه‌ی بهترین فیلم‌نامه غیراقتباسی: بادکنک قرمز
۱۹۵۷- New York Film Critics Circle کاندیدای بهترین فیلم خارجی: بادکنک قرمز
۱۹۷۸- Academy Awards کاندیدای بهترین فیلم مستند- تهیه کننده: باد صبا

منبع : دو هفته نامه فروغ