رویت پذیری هلال ماه و تقویم اسلامی

تقویم اسلامی بر گرفته از ماههای قمری است كه با نمایان شدن هلال باریك ماه در نیمكره غرب آسمان ، بعد از غروب خورشید در مدت یكروز یا حوالی یك روز بعد از مقارنه آغاز می شود . تقویم یهودیان باستان نیز بر گرفته از مشاهده دقیق هلال ماه است ، اگر چه تقویم امروزی یهودیان بر اساس محاسبه است.
● ماههای قمری عبارتند از :
محرم ، صفر ، ربیع الاول ، ربیع الثانی ، جمادی الاول ، جمادی الثانی ، رجب ، شعبان ، رمضان ، شوال ، ذی القعده ، ذی الحجه . از آنجایی كه ١٢ ماه اسلامی بطور متوسط ١١ روز از سال میلادی كوتاهتر است. سال اسلامی همیشه در هر یك از سالهای میلادی در حدود همین مقدار زودتر تغییر می كند . شمارش سالها برای تقویم اسلامی از سال ٦٢٢ بعد از میلاد مسیح آغاز می شود و به طور دقیق ١ محرم سال هجری قمری برابر است با ١٦ جولای سال ٦٢٢ بعد از میلاد ( تقویم ژولینی ). تقویم قرار دادیی نیز برای استفاده غیر مذهبی درست شده است كه در آن طول ماه بین ٣٠ ، ٢٩ روز متناوب است . در سال های كبیسه نیز یك روز به آخر سال ( ذی الحجه ) اضافه شده است . تقویم یاد شده متشكل است از یك دوره ی گردش ٣٠ ساله است كه ١١ سال كبیسه می باشد .
● تاریخ های میلادی برابر با تاریخ های مهم اسلامی عبارتند از :
▪ ۱۵ مارس ۲۰۰۲ - سال جدید ۱۴۲۳ اسلامی
▪ ۶ نوامبر ۲۰۰۲ - اولین روز رمضان
▪ ۵ مارس ۲۰۰۳ - سال جدید ۱۴۲۴ اسلامی
▪ ۲۷ اكتبر ۲۰۰۳ - اولین روز رمضان
▪ ۲۲ فوریه ۲۰۰۴ - سال جدید ۱۴۲۵ اسلامی
▪ ۱۵ اكتبر ۲۰۰۴ - اولین روز رمضان
▪ ۱۰ فوریه ۲۰۰۵ - سال جدید ۱۴۲۶ اسلامی
▪ ۴ اكتبر ۲۰۰۵ - اولین روز رمضان
تاریخ های اسلامی در زمان غروب خورشید روز قبل شروع می شود و با غروب خورشید در زمان های گفته شده تمام می شود . این تاریخ ها ممكن است با عصرهایی كه در آن هلال ماه برای اولین بار رویت میشود همخوانی داشته یا نداشته باشد. اهمیت رویت هلال ماه در تعیین زمان مراسم مذهبی مشخص می شود. وضعیت رویت هلال ماه در این زمانها در مكان های مختلف یكسان نیست و بطور كلی با تغییر مختصات و پیش روی به سمت غرب رویت آن آسانتر می شود و ارجعیت در نواحی گرمسیری بین دو مدار شمال و جنوب ( راس السرطان و راس الجدی ) بیش از عرض های میانی یا شمالی لست.
رویت ماه به عنوان تابعی از سن آن ( زمان محاسبه شده از لحظه مقارنه می باشد ) ، بی شك دارای اهمیت عظیمی برای مسلمانان می باشد . زمان و ساعت هر یك از مقارنه ها می تواند به راحتی محاسبه شود . اما زمانی كه ماه برای اولین بار بعد از مقارنه قابل رویت می شود به فاكتور های بسیار زیادی بستگی دارد ، و نمی توان آن را بطور دقیق حدس زد . در دو روز اول بعد از مقارنه ، هلال جوان ماه به آرامی در غرب آسمان بعد از غروب آفتاب نمایان می شود و باید در شفق درخشان شامگاهی دیده شود .این ماه در زمان كمی پس از غروب خورشید نمایان می شود . رویت هلال ماه نو در اولین روز مقارنه معمولا كار دشواری است . هلال ماه در این زمان بسیار باریك است و سطح درخشان بسیار نازكی دارد و به راحتی در شفق گم می شود .
بطور كلی برای رویت هلال ماه به یك ناظر با تجربه و یك مكان مناسب و یك آسمان با وضعیت خوب در حدود یك روز بعد از مقارنه نیاز داریم .
هر چند زمانی كه هلال ماه دقیقا رویت می شود از یك ماه نسبت به ماه دیگر به مقدار كمی تغییر میكند .زودترین زمان مشاهده ماه بوسیله ی یك تلسكوپ در۱۲.۱ساعت بعد از مقارنه می باشد و برای چشم غیر مسلح بالاترین ركورد ۱۵.۵ ساعت است .(رکوردهای جدید در نظر گرفته نشده است) البته این ها به عنوان استثناء در علم شناخت می شود . و نمی توان از آن به عنوان یك معیار یاد كرد . برای ا هداف تقویم های اسلامی مشاهده باید با چشم غیر مسلح باشد .
بی شك مشاهده هلال ماه جوان به حالت آسمان و موقعیت ناظر ، تجربه و آمادگی مشاهده كننده وابسته است . البته ارجحیت با عرض های پائین و ناظران در ارتفاعات بلند است كه میدانند كجا و كی نگاه كنند . همچنین برای ناظران در عرض های شمالی میانی ماه های نزدیك اعتدال بهاری نیز نوعی ارجحیت برای رؤیت هلال است . زیرا دایر ه البروج در طول این ماه ها یك نوع شیب نسبی به سمت افق غربی در هنگام غروب آفتاب می سازد .
اگر ما حالت های محلی را نادیده كنار بگذاریم ، همچنین اگر مشكلات خارج از جو زمین را تجسم كنیم اندازه و روشنی هلال ماه به یك كمیت نجومی بستگی دارد و آن جدایی زاویه ای بین ماه و خورشید است كه در واقع فاصله زاویه ای بین مراكز آن هاست . به همین دلیل به جدایی زاویه ای همچنین كمان نور نیز می گویند . اگر مقدار جدایی زاویه ای را در هر مقارنه بدانیم می توانیم ضخامت هلال سریعأ اندازه گیری كنیم .حال مقدار جدایی زاویه ای ماهی كه سن آن یك روز است چیست ؟ این مقدار بر مبنای فاكتورهای زیر متغیر است .
۱) جدایی زاویه ای در هنگام مقارنه :
یك ماه در هنگام مقارنه می تواند مستقیمأ از جلو ی خورشید عبور كند( وقتی یك ماه گرفتگی رخ دهد) یا با فاصله ۵ درجه از آن گذر كند . یعنی هلال می تواند مقارنه را با یك جدایی زاویه ای متغیر از صفر تا ۵ درجه آغاز كند . یك عامل كوچك برای پیچیده كردن تقویم نجومی وارد كردن مشخصات مقارنه در آن است . مقارنه ی نجومی اینگونه تعریف شده است : مقارنه زمانی اتفاق می افتد كه مراكز ماه و خورشید طول دایره البروجی یكسانی داشته باشند.
۲) سرعت ماه در چرخش خود :
مدار ماه بیضی شكل است و سرعت آن زمانی كه در حفیض می باشد بیشترین حد است . و كمترین حالت زمانی است كه ماه در اوج باشد . اگر حضیض نزدیك زمان مقارنه اتفاق بیافتد ماه در با سرعت بیشتری از خورشیدفاصله می گیرد .
۳) فاصله ماه :
چون مدار ماه بیضوی است فاصله ماه تغییر می كند . حال حتی ماه اگر با سرعت ثابت حركت كند اندازه زاویه ای آن زمانی كه از زمین رؤیت می شود بیشتراز زمانی خواهد بودكه ماه در حضیض است .
۴) موقعیت ناظر ها :
اگر ناضری در مدار زمین قرار داشته باشد ، جدایی زاویه ای ماه یك روزه قبل از غروبش ، در حدود ۱ درجه نسبت به ناظری خیالی كه در مركز زمین هست كمتر خواهد بود و این اساس محاسبه تقویم های نجومی می باشد . این کاهش در جدایی زاویه ای مشاهده شده برای ناظران عرض های میانی و عرض های بالا كمتر است .
فاكتورهای ۳ و ۲ بر اساس قوانین كپلر است كه پیش بینی می کند سرعت زاویه ای ماه آنطور که از زمین دیده می شود به میزان ٢٢% متغیر است ، اگر هم تمامی فاكتورهای یاد شده را جمع كنیم متوجه می شویم كه در حالت زمین مركزی جدایی زاویه ای بین ماه و خورشید روزانه بین ١٠ و ١٥ درجه متغیر است . این محدوده زیاد جدایی زاویه ای برای هلال یك روزه بحرانی است ، زیرا در این زمان ضخامت هلال و همچنین روشنایی سطح ماه به اندازه ی مجذور جدایی زاویه ای افزایش می یابد. بعضی از زودترین مشاهدات معتبر هلال ماه در جدایی زاویه ای ١٠ درجه رخ داده است . بدیهی است كه جدایی زاویه ای ماه و خورشید تمام داستان نیست .
اما ازمیان دو پارامتر یاد شده ، جدایی زاویه ا ی بسیار مهم می باشد .محاسبه ی اولین رویت هلال ماه مشكل جالبی است زیرا با تعداد زیادی از عوامل غیرخطی درگیرمی باشد. به بیان دیگر با کمیت هاطی مواجه هستیم که به سرعت تغییر می کنند که برخی از عوامل قابل توجه آن شكل هندسی ماه و خورشیدو افق , ضخامت و درخشندگی سطحی هلال ماه و میزان جذب و پراكندگی پرتوهای ماه و خورشید در جو زمین و ساختار چشم انسان، فیزیولوژی چشم انسان می باشند که بر وضعیت رویت پذیری هلال ماه تاثیر می گذارند.

پویا احمدی فرد

منبع : فصلنامه شباهنگ