ضرورت نوآوریِ فرهنگی و نوآوری در کشور و اهمیت آن در قرآن

در این مقاله به ضرورتِ نوآوریِ فرهنگی و نوآوری از دیدگاهِ کلی در کشورمان با توجه به نامگذاری امسال به سال نوآوری و شکوفایی پرداخته شده است و به اهمیتِ آن در قرآن با توجه به ذکر آیات متعدد، اشاره میشود. و شاخصه های مطلوبِ نوآوری از دیدگاهِ مقامِ معظمِ رهبری ذکر می گردد.
● مقدمه
از جمله راهکارهای عملی برای تحقق نوآوری و شکوفایی در عرصه های مختلف اجتماعی، علمی، سیاسی و اقتصادی در جامعه نوآوری فرهنگی است. با نوآوری فرهنگی و فرهنگ سازی است که فرهنگ نوآوری ایجاد شده و باعث شکوفایی جامعه می شود. هر گونه توسعه ای به فرهنگ خاص خودش نیاز دارد که باید طراحی و مهندسی شود. در نوآوری فرهنگی، باید نقش عوام جامعه پررنگ دیده شود.
● ضرورت نوآوری فرهنگی
اگر خواص ما یعنی حاکمان، دانشمندان و اندیشمندان به دنبال نوآوری در عرصه های مختلف زندگی مادی و معنوی نباشند و مدهای جاذبه دار نو برای عوام عرضه و فرهنگ سازی در آن راستا نکنند، دیگران بر اساس اهداف خودشان زحمت این کار را تقبل نموده و با نوآوری خویش در تولید علم و تکنولوژی، استفاده از علم و تکنولوژی نو را تحت عنوان مد و فرهنگ جدید به ملتهای نابرخوردار (محروم) می فروشند و ثروت و عمر آنها را مصادره نموده و آنها را رفاه طلب و تابع از مدهای خویش می کنند. ما حق نداریم جوانانمان را سرزنش کنیم به خاطر تبعیت از مدها، ریخت و قیافه های دیگران، زیرا آنها هر چیز نو را در خارج از دیار خودمان می بینند آنها نواندیش و نوجو هستند و خواص جامعه هم برای آنها کم کاری کرده اند.
راستی چرا ما، نفتمان این ثروت بین نسلی را پس از یک قرن خام می فروشیم و به فکر افت بهای سرمایه های ملی نیستیم. در صورتی که اگر فرهنگ نوآوری در جامعه حکمفرما می بود، حتماً خواص از خود می پرسیدند ما درصد بالایی بیکاری داریم، چرا ماده خامی که در اثر تحقیق و پژوهش می توان اجزای آن را شناسایی و جداسازی کرد را باید فروخت؟ راه دیگری برای تبدیل آن به ثروت و اشتغال وجود ندارد؟ آیا نمی توان با ایجاد صنایع تبدیلی مختلف هم اشتغال ایجاد نمود و هم با فرآوری محصولات نفتی از هر بشکه نفت چندین برابر درآمد ایجاد کرد. هر نظام حکومتی اهدافی را برای خود تعریف و برنامه هایی را برای تحقق آنها طراحی و به اجرا در می آورد.
در ایران ۲۵۰۰ سال حکومت استبداد شاهنشاهی و حاکمیت ارباب رعیتی فرهنگی را ایجاد کرده است که پالایش و بازسازی آن خود به نوآوری نیاز دارد. به همین دلیل انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی به شمار می آید و مهندسی فرهنگی بر اساس نظام حکومتی مردم سالاری دینی و با اجرای قوانینی که مبتنی بر شرع است، مقدم بر سایر امور بوده و هست. پس نوآوری فرهنگی است که می تواند فرهنگ خودباوری و نوآوری را در یک جامعه ایجاد نماید.
● ضرورت نوآوری
باید در نحوه دستیابی به اهداف و اجرای اصول و تحقق استراتژی‌ها و پیگیری تاکتیک‌های نظام جمهوری اسلامی حتما نوآوری‌های لازم و شکوفایی‌های ضروری را مد نظر داشته و بپذیریم در زمانه اینترنت و دیجیتال و نانوتکنولوژی و بعد از سه دهه با برخی روش‌های سنتی و راهکارهای نخ‌نما شده و استراتژی‌های تاریخ مصرف گذشته نمی‌توان در اصل نوآوری‌های علمی و فن‌آوری‌های جدید قدم گذاشت و به روش‌های منسوخ تمسک ورزید. نوآوری جزئی از دین است که به تکامل مادی و معنوی مؤمنان منتهی می‌شود.
انسان به عنوان موجود حی و متکامل همواره در حال رشد است و هرگاه از حرکت بایستد یعنی جامعه دینی از حرکت و حیات ایستاده است چرا که دین بزرگترین عامل تکامل و رشد است و اسلام به عنوان کاملترین دین معنای حقیقی رشد و تکامل را دارد به طوری که امروز مومن با دیروز وی متفاوت باشد واین تفاوت در راستای بهبودی و نو شدن و تجدد صورت گیرد.ممکن است عده ای نوآوری را به عنوان به دنبال نو رفتن تعبیر کنند که این امر تکامل نیست و اگر نوآوری حساب شده دین را دنبال نکنیم در سراشیبی و سقوط قرار می گیریم درحالی که نو آوری اسلام انسان را به سوی کمال سوق داده و به کمالات مادی و معنوی وی می افزاید. نوآوری جزء دین است و اگر نباشد رشد و کمالی صورت نمی گیرد.نوآوری در کشورهای در حال توسعه حرف اول را می زند و این کشورها باید با شاخص های نوآوری برنامه هایشان را تنظیم کنند. کشوری که ایده هایش زیاد است یعنی ذهنیت های فعالی دارد و ذهن های فعال می توانند نوآوری کنند.ایران کشور ایده‌هاست، زیرا فضای ذهنی در ایران قوی است و ذهن‌های قوی هستند که می‌توانند نوآوری کنند. لذا اگر می‌خواهیم نوآوری را به مرحله شکوفایی برسانیم باید پشتیبانی و زمینه اقتصادی و ذهنی قوی داشته باشیم.
اگر مدیران کشور نوآور نباشند نمی‌توان انتظار داشت سیستم نوآور شود زیرا آن مدیری می‌تواند نوآورانه مدیریت کند که با عمق نوآوری دست بیعت داده باشد. همه مسئولان در هر پست و منصبی که هستند باید در این سال تلاش کنند تا دستگاه تحت مدیریتشان به نوآوری و شکوفایی بیشتری دست پیدا کند تا ما درعرصه‌های بین المللی نیز به پیشرفت های بیشتری دست یابیم. جامعه ای که می خواهد به سمت نوآوری و شکوفایی حرکت کند نیازمند این مساله است که زمینه رشد استعدادها و تشویق نوآوری ها را در آحاد جامعه فراهم کند و به عناصری که در حوزه های مدیریت، برنامه ریزی، قانونگذاری و اجرا دارای خلاقیت و ابتکار است میدان بیشتری برای فعالیت داده شود. با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری طرح هایی که در گذشته اجرای آن شروع شده و سال ها از اجرای آن می گذرد و هنوز به اتمام نرسیده است باید امسال با سرعت و جهش جدی به اتمام برسد. هرقدر بتوانیم آحاد جامعه را از ایستایی و از عدم خلاقیت دور کنیم و تلاش کنیم افراد به وضع موجود خود راضی نشوند و وضع مطلوب را مطالبه کنند می تواند این مسیر را هموارتر کند. سخنان رهبری حاکی از این مساله است که در فضای کلی کشور باید نوآوری پدید بیاید و در واقع در فضای کشور باید روحیه نوآوری و خلاقیت حاکم شود براین اساس باید در همه زمینه های مورد توجه رهبری اعم از حوزه های اقتصاد، فرهنگ، سیاست، مدیریت و قانون گذاری و ارایه خدمات به مردم روش ها را نو کنیم. نوآوری و شکوفایی محدود به یک بخش خاص نمی شود بلکه همه مجریان و در درجه اول قانون گذاران در سراسر کشور باید تلاش کنند تا به این امر برسیم.
● شاخصه های نوآوری مطلوب از دیدگاهِ مقامِ معظمِ رهبری
نوآوری مطلوب و مد نظر رهبر معظم انقلاب از مختصاتی برخوردار است که به نتایج مفید وموثری منتهی شده و مانع برداشت های غلط می شود . پاره ای از شاخصه های نوآوری مطلوبِ ذکر شده، در وب سایت بصیرت عبارت است از:
۱) نوآوری در عرصه فکری و فلسفی الزاما باید در طول دین مبین اسلام باشد و در تعارض با بدعت ها ، تحریف ها ، خرافه ها و تحجرگرایی قد علم کند.
قرآن در آیات بسیاری بدعت و نوآوری هایی را که بیرون از چارچوب و محور اصول ارزشی و فرهنگی باشد به عنوان نوآوری های زیانبار قلمداد کرده و از امت اسلام خواسته است تا از آن پرهیز کنند.
قرآن حتی یکی ازماموریت ها و وظایف پیامبران و به تبع آن دولت اسلامی را مبارزه با هرگونه بدعت هایی برمی شمارد که با عناصر عقلانی و عقلایی و وحیانی در تضاد است و برخاسته از اوهام و خیالات و خرافات می باشد و یا موجب می شود تا آدمی نتواند ازمواهب طبیعت بهره گیرد و یا از ماموریت آبادسازی و تمدن سازی زمین باز ماند. (اعراف آیه ۳۲ و نیز انعام، آیات ۱۴۳- ۱۴۵ و ۱۴۸ و ۱۵۰ )
قرآن از بشر می خواهد که نوآوری هایش در چارچوب اصول ارزشی و فرهنگی درست باشد و در هر زمینه چه روشی و یا شکلی و حتی در برخی ازمحتوا اگر نوآوری دارد می بایست از اصول کلی ارزشی بیرون نباشد تا بتواند برای شخص و جامعه و زمین مفید و سازنده باشد.
۲) نوآوری مطلوب نه تنها هنجارشکن و ساختارشکن نبوده بلکه به عنوان یک هنجار مطرح می شود تا اسلام و انقلاب را زنده و پویا نگه دارد.
۳) نوآوری مطلوب در چارچوب اصول، سنت ها و ارزش ها صورت می گیرد.
۴) نوآوری در روش و شیوه های اجرایی براساس تجارب صورت می گیرد تا راه میان بر برای رسیدن به مقصود باشد نه بیراهه.
۵) نوآوری موثر باید در راستا و مکمل نوآوری های گذشته باشد نه نوآور ستیز و مانع. چنانچه اصل انقلاب و جمهوری اسلامی یک نوآوری به حساب می آید و سایر نوآوری ها باید مکمل آن باشند.
اهمیت نوآوری و شکوفایی در قرآن:
قرآن کریم در سوره رعد آیه ۱۱ می فرماید:
انَّ الله لا یغیر ما بقومٍ حتی یغیّروا ما بانفسهم
در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند
و یا در سوره انفال، آیه ۵۳ می فرماید: ذلک بانَّ الله لم یک مغیّراً نعمتهً انعمها علی قومٍ حتّی یغیّروا ما بانفسهم و انّ الله سمیع علیم
این بدان سبب است که خداوند نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته تغییر نمی دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند و خدا شنوای داناست از این دو آیه قرآن می توان نتیجه گرفت که:
اولاً: تغییر و تحول و دگرگونی در جامعه انسانی امری ضروری و حتمی است.
ثانیاً: اینکه به یقین همراه با تغییر و تحول و دگرگونی امر جدید و نویی ایجاد خواهد شد و بوجود می آید حال این امر جدید و نو می تواند اثر مثبت در جامعه از خود بجا بگذارد و یا امر منفی و این امر جدید یا به سود جامعه بشری است یا به ضرر آن به هر حال گویا تغییرات و تحولات از ضرورتها و امر اجتناب ناپذیر حیات بشری محسوب می شود . چنانچه در امور طبیعی هم ما شاهد این موضوع مهم که همراه با تنوع و دگرگونی محسوس است را مشاهده می کنیم. و در این رابطه در سوره حج ،آیه ۶۳ آمده است:
الم تر انَّ الله انزل من السماء ماءً فتُصبحُ الارض محضره انَّ الله لطیف خبیر
آیا ندیده ای که خدا از آسمان آبی فرو فرستاد و زمین سرسبز گردید ؟ بی گمان خداوند لطف کننده و آگاه است.
جامعه ای که بتواند با تفکر و اندیشه ی نو که جنبه سازندگی و پیشرفت دارد خود را تغییر و دگرگون سازد آن جامعه همیشه امور راهبردی و استراتژیک یک جامعه بشری را در دست خواهد داشت ورهبری جوامع بعهده او خواهد بود.
تمامی دستورات اسلام حکایت از حرکت ، دگرگونی ، شکوفایی در بعد فردی و اجتماعی است و انسان را از حالت مردگی به دنیای زندگی می رساند و آن هم به نحو مطلوب و عالی و آنچه در ان نقص و کمبودی نباشد.چنانچه در سوره انفال،۲۴ آیه آمده است:
یا ایها الذین آمنوا استجیبوا لله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم.
ای کسانی که ایمان آورده اید وقتی خدا و رسول شما را دعوت می کنند اجابت کنید چراکه بدنبال حیات بخشی به شما هستند» و محور اصلی این حیات در سوره نحل، آیه ۹۷ مشخص شده و آمده است:
َمن عمل صالحاً من ذکرٍ او انثی و هو مومن فلنحیینه.
حیاه طیبه از زنان و مردان کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند به آنها حیات طیبه ،پاک و معطر می دهیم.
از این دو آیه می توان نتیجه گرفت که اصل اسلام و دستورات حیات بخش او بر تغییر ، دگرگونی انسان و جامعه و شکوفایی آنها بنا نهاده شده است.
● نتیجه گیری:
اگر جامعۀ ما بتواند در مسیر نوآوری و شکوفایی گام بردارد و نوعی الگوسازی را نصیب خود نماید ، همیشه بعنوان سمبل زنده ای از طرز تفکر ، وجود و عمل برای دیگر جوامع به حساب می آید و قدرت جاذبه او و حتی تقلید از آن و افراد آن بالا میرود و جوامع دیگر در جهت همانند سازی و الگو پذیری از آن بر می آیند و به یقین این جامعۀ نو متشکل از نخبگان و نوآوران خواهد بود و در مسیر فرهنگ والایی حرکت خواهد کرد.

علی جباری ظهیرابادی
منابع:
۱- علیرضا صدرایی/ عناصر اصلی در نوآوری و شکوفایی / روزنامه کیهان
۲- دکتر محمدعلی زلفی گل / نوآوری فرهنگی و فرهنگ نوآوری / روزنامه قدس
۳- حمید پورعیسی- مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان / وب سایت اداره فرهنگ و ارشاد گیلان