کانسارهای گرمابی

آبهای گرم كانی‌ساز در طبیعت مسئول تشكیل بسیاری از كانسارها و تجمعات موادمعدنی هستند. مجموعه این كانسارها علی‌رغم تفاوت‌هایی كه در نوع مواد معدنی و حجم ذخیره دارند در این نكته كه همگی از رسوبگذاری مواد محلول در آبهای داغ، در فضاهای خالی و شكستگی‌‌ها تشكیل شده‌اند، مشتركند.
این آبهای گرم كه اكثراً به شكل سلول‌هایی با جریان هم‌رفت (Convaction) در اطراف توده‌های آذرین نفوذی و یا مناطق آتشفشانی مشاهده می‌شوند و حتی بعضی اوقات به شكل چشمه‌های كانی‌‌ساز در سطح زمین هم ظاهر می‌شوند. با این وجود آبهای ماگمایی سهم بسیار ناچیزی در شكل‌‌گیری این آبها دارند و بخش اعظم این آبها از آبهای جوی و زیرزمینی فرورو منشاء می‌گیرد و تنها ممكن است بخش كوچكی از آبهای ماگمایی نیز به این مجموعه افزوده شود.
آبهای فرورو برخی اوقات در حین حركت خود به سمت پایین در اعماق زمین به توده‌های نفوذی در حال سرد شدن و یا مخازن ماگمایی آتشفشان‌های فعال یا نیمه‌فعال برخورد می‌‌كنند و در نتیجه حرارت و قابلیت انحلال این آبها افزایش می‌یابد. ضمن اینكه ممكن است مقداری آب ماگمایی هم از طرف این توده‌های در حال سرد شدن به این آبها افزوده ‌شود. این آبها پس از گرم شدن در نقطه بخصوصی به علت كاهش وزن مخصوص ناشی از افزایش دما در امتداد شكستگی‌ها و گسل‌ها شروع به صعود به سمت مناطق كم‌عمق‌تر را می‌نمایند و در مسیر، خود موادمعدنی موجود در سنگهای مسیر نظیر سرب، روی، طلا، مس، جیوه، نقره و غیره را حل نموده و با خود بالا می‌آورند.
با كاهش عمق از فشار و دماتی این محلول داغ سرشار از كاتیون‌های فلزی محلول كاسته شده و در اعماق بخصوصی تحت تأثیر عواملی نظیر كاهش فشار، كاهش دما و موادمعدنی خود را از دست داده‌اند به واسطر افزایش وزن مخصوص ناشی از سرد شدن دوباره به سمت پایین جریان می‌یابند. بدین‌ترتیب چرخه‌ای از آبهای گرم برقرار می‌شود كه در یك سوی آن بخش عمیق انحلال و موتور حرارتی ماگما قرار گرفته و در سمت مقابل بخش‌های كم‌ دمای سطحی و محل رسوبگذاری مواد واقع شده‌اند.
▪ بنابراین آنچه كه یك كانسار رگه‌ای گرمابی نامیده می‌شود مجاری چند فاكتور مهم نقش دارند كه عبارتند از :
ـ منبع حرارتی
ـ وجود شبكه مناسبی از شكستگی‌ه
ـ مناسب بودن تركیب شیمیایی محلول
ـ مناسب بودن تركیب شیمیایی سنگهای مسیر محلول‌ها وبالاخره كافی بودن حجم آبهای سطحی و زیرزمینی به حدی كه بتواند یك چرخه مؤثر را تشكیل دهند.
از آنچه گفته شد چنین استنباط می‌شود. كه تركیب كانی‌شناسی كانسارهای گرمایی ارتباط مستقیمی با تركیب كانی‌شناسی سنگ‌های مسیر چرخه گرمابی و درجه حرارت آب دارد. به عنوان مثال كانسارهای گرمابی اورانیوم در سنگهای آذرین اسیدی و كانسارهای نقره گرمابی در آندزیت‌ها و سنگ‌های حد واسط تشكیل می‌شوند.
▪ مهمترین كانسارهای گرمابی عبارتند از :
ـ طلا، نقره
ـ جیوه
ـ آنتیموان
ـ فلوریت
ـ باریت
ـ سرب
ـ روی
ـ آلونیت
ـ كائولینیت
ـ منیزیت
ـ منگنز
ـ اورانیوم
ـ مس.
● كانسارهای جیوه رگه‌ای
جیوه در طبیعت اكثراً به صورت كانی سینابر یافت می‌شود. این كانی در دمای ۵۰ الی ۲۰۰ درجه سانتیگراد و در اعماق كم تا سطح زمین تشكیل می‌شود. در چشمه‌های آبگرم فعال زلاندنو و غرب آمریكا كانی سینابر در حال تشكیل شدن است. كانی‌سازی جیوه بدون شك در زمان‌های مختلف صورت گرفته است اما به دلیل ناپایداری جیوه و تركیبات آن بعد از تشكیل به دفعات دستخوش تغییر و تحول شده است. كانی‌سازی‌های گرمابی جیوه غالباً با آنتیموان همراه است. استیبنیت مهمترین كانی همراه سینابر در رگه‌های جیوه است.
● كانسارهای طلای گرمابی
كانسارهای طلای رگه‌ای را می‌توان در سنگهای آتشفشانی و رسوبی دگرگون شده و نیز برخی از سنگهای آتشفشانی یافت. در این كانسارها طلا بیشتر همراه سولفیدها و آرسنیدها مشاهده می‌شود و ندرتاً به حالت آزاد یافت می‌شود. مقدار ذخیره كانسارها كمتر از یك میلیون تن بوده و عیار طلا در رگه‌های قابل استخراج بیش از پنج گرم در تن می‌باشد. رگه‌های طلا در محدوده ۵۰ تا ۲۰۰ درجه سانتیگراد و از عمق ۸۰۰ متری تا نزدیكی سطح زمین تشكیل شده‌اند. ذخایر طلای رگه‌ای در سپرهای كانادا، رودزیا و استرالیا كشف شده‌اند.
● كانسارهای سرب و روی رگه‌ای
كانسارهای سرب و روی گرمابی نسبتاً فراوانند. این كانسارها بیشتر در كمربندهای آتشفشانی وسیع و گسترده غرب آمریكا، ژاپن، فیلیپین، ایران و آلپ قرار دارند.
▪ كانی‌های مهم این ذخایر عبارتند از:
ـ اسفالریت
ـ گالن و كالكوپریت.
گاهی اوقات ممكن است همراه گالن مقداری نقره وجود داشته باشد.