مسجد، کانون مذهب، هنر و فرهنگ

بررسی معماری مساجد ، از آن رو حائز اهمیت است كه این مكان جایگاه فعالیت های مذهبی، اجتماعی و فرهنگی جامعه مسلمانان به شمار می رود . معماری مساجد در ایران با بافت جغرافیایی شهرها همسو شده و نتیجه آن بناهایی ماندگار چه از بعد زیبایی شناسی و چه تاریخی گشته است. سایت اطلاع رسانی صنایع دستی مقاله ای را پیرامون معماری مساجد منتشر ساخته كه در ادامه بخش هایی از آن می آید.
نقش حیاتی ایران در شكل گیری معماری اسلامی این تأسف را دو چندان می سازد كه چرا آنقدر تعداد بناهای بر جا مانده از نخستین قرون طلوع اسلام كم است؛ در حالی كه می دانیم عناصر و مشخصه های معماری ایران پیش از اسلام در ابنیه امویان و بعداً در معماری آغاز خلافت عباسی، به وفور وجود دارد.
در واقع نخستین بقایای قابل ذكر از ابنیه اسلامی ایران متعلق به اوایل سده پنجم هجری قمری ( سده یازدهم میلادی) است ، كه در آن زمان انتقال از صورتها و عناصر معماری ساسانی به اسلامی تقریباً به مرحله نهایی خود رسیده بود.نه تنها كمبود این آثار، بلكه همچنین نحوه توزیع آنها در نواحی مختلف كشور مشكلاتی در كار بررسی و تاریخ گذاری معماری ایران در پنج سده آغازین رواج اسلام به میان می آورد.
نخست اینكه هر یك از آن معدود بناها طبیعتاً در حال حاضر اهمیتی می یابند كه از اعتبار اصلی شان در میان قراین گوناگون همزمان خود به مراتب بیشتر است . اكنون مشاهده می كنیم كه این زمره ساختمانها عموماً در شهركها یا روستاهایی كنار افتاده از جاده های عمده دوام آورده اند، همچون: دامغان، سه ده، فهرج، نایین، نیریز؛ به طوری كه می توان گفت مصونیت شان مدیون دور افتادگی شان از مراكز شهری بوده است.
این بناهای شهرستانی كم اعتبار راهی به سوی شناخت شكوهمندیهای از میان رفته معماری در شهرهای مركزی آن زمان را بدان وصفی كه در منابع ادب فارسی آمده است ، بر ما نمی گشایند.حدود بیست بنا كه تاریخ هجریشان پیش از ۳۹۰ ه.ق / ۱۰۰۰ ب م تعیین شده در نقاطی پراكنده از سرزمین ایران به شناسایی درآمده اند ، گرچه بافت اصلی شان غالباً در زیر تعمیرات مكرر بعدی مدفون گردیده است.
تقریباً عموم آنها بنای مسجد بوده اند، كه خود نمایانگر اولویت نوع معماری در آن دوران است.چنانكه پیداست در آن سده چهارم ه.ق مسجد سازی كاملاً متداول و متحول بوده، زیرا آنچه باقی مانده حاكی از رواج بسیاری گونه های مختلف از مسجد است ؛ گرچه دوره تحول یابی سده اول اسلامی به طور قطع و تمام عرضه نگریده است.
به هر صورت ابتكارات به عمل آمده در این الگوی آغازین طی سده های بعدی مطالب بسیار به ما خواهد آموخت.هیچ یك از نمونه های ایرانی نمی تواند به اعتبار بزرگی حجم و وسعت و اندازه با معیارهای مستقر مساجد چهلستونی در عربستان و میانرودان طرف مقایسه قرار گیرند. شاید بدین سبب كه مساجد عربی در شهرهای بزرگ برپا می شده اند و در ایران در شهركها و روستاها.
البته در شهرهای عمده ایران نیز مساجد چهلستونی بنا می گردیده كه یا به كلی از میان رفته اند ، مانند مسجد مطرز نیشابور و یا به طور غیر قابل بازشناسی تغییر ماهیت یافته اند، همچون مسجد جامع عتیق (مسجد جمعه) شیراز ـ باقیمانده از سده سوم ه.ق مسجد جامع عتیق اصفهان (مسجد جمعه، یا فقط جامع عتیق اصفهان) بهترین نمونه برپا مانده از سده پنجم هجری است.برای فراهم آوردن تصویری روشن از نخستین معماریهای اسلامی در ایران مدارك موجود به هیچ وجه كافی نیست.
تقسیم بندی انواع مساجد به چهلستونی، ایوانی و گنبد دار تنها شامل اكثریت مساجد عمده می گردد، نه همه آنها؛ و به هر صورت موضوع بررسی زیر نظرمان را در حدی ناقص بیان می كند ، به طوری كه شناخت آن سه نوع اصلی در مراحل ابتدایی اش نیز در ابهام می ماند. از حدود سنه ۳۰۰ ق م / ۹۱۰ ب م به این طرف تنها دو ساختمان با اعتبار واقعی بر جای مانده اند : یكی تاریخانه دامغان؛ و دیگری مسجد حاجی پیاده در بلخ. اما در سده چهارم هجری قمری ایران مركزی و سرزمینهای ماوراء النهر شماری ابنیه ممتاز به عرصه رساندند كه از جهات ساختاری و هم زینتكاری ، منادیان معماری سلجوقی بوده اند.

منبع : روزنامه ابرار