۲۹ اسفند ـ ۲۰ مارس ـ بازگشت وثوق الدوله و...

وثوق الدوله صدر اعظم دهه ۱۲۹۰ كه در پی امضای قرارداد ۹ اوت ۱۹۱۹ ( مرداد ۱۲۹۸) با دولت انگلستان كه اگر به اجرا در می آمد ایران تحت الحمایه آن دولت می شد و مخالفت بعضی رجال و مجلس با آن در تیرماه ۱۲۹۹ كناره گیری كرده و به اروپا رفته بود در اسفند سال ۱۳۰۴ و دو روزمانده به نوروز ۱۳۰۵ پس از انتقال سلطنت به خاندان پهلوی به ایران بازگشت كه بعدا هم مقام فرهنگی به او داده شد!.
وثوق الدوله و تنی چند از وزیرانش برای امضای قرار داد تحت سرپرستی انگلستان قرار گرفتن ایران ، از آن دولت رشوه نقدی گرفته بودند و چون می دانستند كه روزی باید پاسخ این عمل خود را بدهند كه در عرف بین المللی خیانت به وطن بشمار می آیداز دولت انگلستان تضمین گرفته بودند كه در صورت لزوم به آنان در خاك خود پناهندگی بدهد. این رشوه بعدا از آنان اخذ و به صندوق دولت ریخته شد.
وی كه از طریق دوستان انگلیسی خود آگاه شده بود كه روسیه در آستانه تحولات عظیمی است در تابستان ۱۲۹۵ (۱۹۱۶) روسها را قانع كرد كه تا پایان جنگ جهانی اول بمانند انگلستان از به دست گرفتن امور نظارت بر ارتش و مالیه ایران صرفنظر كنند كه پذیرفتند. وثوق الدوله چند ماه بعد در اسفند همین سال سید ضیاء طباطبایی یزدی را در صدر هیاتی از جانب خود برای عقد یك رشته قرارداد در زمینه های مختلف به روسیه فرستاد و سید ضیاء طبق نوشته خود او تجربه سیاسی فراوان از این سفر به دست آورد.
اگر قرارداد اوت ۱۹۱۹ به تصویب مجلس رسیده بود این احتمال وجود داشت كه به همان گونه كه انگلیسی ها در جزیرهٔ العرب هر رئیس قبیله را امیر امارت كردند كه اینك كشور هایی كوچكتر از یك شهر شده اند و در این دنیای آشفته و بی قانون ناچار به داشتن حامی هستند در ایران هم رئیس هر ایل و عشیره را ایلخان و دارای استقلال داخلی می كردند و ....

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز