ما و جهانی‌سازی

جهان به سوی یکپارچگی می‌رود. این روندی است که «جهانی سازی» خوانده می‌شود.
برخی این روند را مرحله‌ای مهم و ارجمند در تکامل طبیعی جامعه بشری می‌دانند. عده‌ای دیگر آن را توطئه بزرگ جهان غرب برای تعمیق نظام سلطه جهانی می‌خوانند.
اما من متفکر مطرحی سراغ ندارم که به تکامل سریع این روند و تاثیرات عمیق و اساسی آن بر جهان، ملت‌ها، دولت‌ها، گروه‌های قومی و مذهبی، خانواده و آحاد بشر اذعان نداشته باشد.
جهانی سازی وجوه مختلفی دارد که به موازات هم پیش می‌روند و گویا قرار است در یک دید وسیع یکدیگر را تکمیل کنند.
ذکر برخی از این وجوه برای تبیین بحث ضروری است.
● یکپارچگی رفتاری
جوانان امروز جهان قرار است شهروندان «جهان یکپارچه فردا» باشند. تاکنون انسان چنین تشابه رفتاری در بین جوانان ملل مختلف به یاد ندارد.
غذای مورد علاقه همه آنها همبرگر و پیتزا است. کوکاکولا می‌نوشند. موسیقی پاپ و راک گوش می‌کنند.
به فیلم‌های اسپیلبرگ و هنرنمایی تام کروز و آنجلینا جولی علاقه دارند. کتاب‌های هری پاتر را می‌خوانند. دوست دارند شبیه‌ باربی بوده و لباس‌ها و لوازم دارای مارک نایک، آرمانی یا گوچی داشته باشند.
فرقی نمی‌کند ایرلندی، مصری، روس یا اوگاندایی باشند، رفتارشان یکسان است.
● وحدت سیاسی
ایجاد اتحادیه‌های بزرگ فراملی بالاخص اتحادیه اروپا قدرت‌گیری و توسعه حیطه عملکرد پیمان‌های امنیتی مثل ناتو و تضعیف بی‌سابقه مفهوم دولت – ملت زمینه آغازین فروپاشی دولت‌های قومی و محو پرچم‌های کلاسیک و مقدمه حرکت به سوی حکومت واحد جهانی است.
● وحدت اقتصادی
رشد شرکت‌های چند ملیتی و ایجاد غول‌های اقتصادی بزرگ‌تر از دولت‌ها از طریق ادغام شرکت‌ها در یکدیگر مختصه بی‌نظیر دهه‌های اخیر است.
انعقاد اتحادیه‌های تجاری و ادغام بازارهای کشورها در یکدیگر در کنار پوشش جهانی و در حال توسعه WTO سبب شده بگوییم عملا طلایه اقتصاد واحد جهانی سال‌ها است رویت شده است.
● ساختار حقوقی و قواعد یکسان
ارجحیت قواعد بین‌المللی بر قوانین کشورها روز‌به‌روز وسعت می‌یابد. از دخالت فدراسیون‌های جهانی ورزش در مسائل ورزشی محلی تا رونق بی‌سابقه قطعنامه‌های الزام‌آور شورای امنیتی تا تشکیل دادگاه‌های جنایات جنگی بالکان و آفریقا همه جا هنجارهای حقوقی جهانی مرزهای قواعد ملی را در هم می‌شکنند.
از سوی دیگر، ساختارهایی برای «تدوین قواعد جهانی» شکل داده شده و در حال گسترش است.
غالب این ساختارها زیر پوشش سازمان ملل، اما بسیار متاثر از ایده‌ها، آرمان‌ها و حضور فعال فکری و کارشناسی جهان غرب بنیان گذاشته شده و مشغول فعالیتند.
رابطه آدمی و جهانی‌سازی رابطه‌ای مثل ماهی و آب است. از شدت حضور به آن توجه نمی‌کنیم.
در دهه ۶۰ میلادی سازمان جهانی غذا (FAO) و سازمان جهانی بهداشت (WHO) ساختار «کمیسیون آیین‌نامه‌های مواد غذایی» (Code) را بنیان نهادند.
بدین ترتیب Codex مرجع واحد بین‌المللی تدوین استانداردهای غذا شد. بزرگ‌ترین بازیگران در عرصه Codex ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا هستند. کشورهایی چون ژاپن، کانادا و استرالیا نیز گاهی بر مذاکرات موثرند. سهم سایر کشورها در تولید فکر، جهت‌دهی مذاکرات و چانه‌زنی‌های هدفمند، محدود است.
اتحادیه اروپا با دارا بودن ۲۸ رای وزن خاصی دارد. در بسیاری از جلسات رای‌گیری، تعداد آرای اروپا بسیار نزدیک به نیمی از کشورهای شرکت‌کننده در رای‌گیری است.
ماموریت ذاتی Codex تعیین استانداردهایی است که حداکثر حمایت از سلامت مصرف‌کننده را تامین کند، اما ادامه روند تولید را نیز غیرممکن یا غیراقتصادی نکند.
هیات‌های نمایندگی نه‌تنها به ملاحظات بهداشتی و سلامت مصرف‌کننده بلکه به صورت پررنگی به ملاحظات اقتصادی و تولیدی اقتصادهای متبوع خود توجه دارند. در تعیین استانداردهای ملی هم وضع همین طور است.
به طور مثال مواضع اولیه اتحادیه اروپا در تعیین حد ملی ppb۲ در آفلاتوکسین مغزهای درختی با موضع آمریکا در تعیین حد ملی ppb ۱۵ (۵/۷ برابر بزرگ‌تر) بیشتر از آنکه خواستگاه علمی و فنی داشته باشد، متاثر از این واقعیت است که اروپا در این عرصه، تولید قابل ذکری نداشته ولی آمریکا بزرگ‌ترین تولید‌کننده جهانی و متاثر از لابی داخلی نیرومند باغداران است.
مذاکره روی هر موضوع خاص ۸ راند دارد که گاهی تا ۸ سال به درازا می‌کشد. در این مدت سالانه یک اجلاس برگزار می‌گردد، اما در بین دو اجلاس کمیته‌های ملی کشورها با تولید مقالات علمی، ارائه اطلاعات ارزیابی‌ها، لابیگری و فعالیت در کار گروه‌ها سعی می‌کنند مصوبات سالانه را به طرف موضع مطابق با منافع خود سوق دهند. کشورهای جهان سوم در این فعل و انفعال یا غایب‌اند یا غالبا حضوری کمرنگ و کم‌اثر دارند و حداکثر حضوری در حد یارنخودی در یارگیری‌های نهایی آمریکا و اروپا دارند. در بعضی موارد خاص نشانه‌های بیداری در کشورهایی مثل هند، برزیل و ایران رویت می‌شود.
در دهه‌های گذشته مصوبات کدکس به عنوان مقررات جهانی لازم‌الاجرا و مبنای قطعی قوانین ملی، عملا مطرح نبود، اما کشورها، بالاخص کشورهای پیشرفته همواره به مقررات کدکس به عنوان یکی از معیارهای ایجاد یا بازنگری در قوانین ملی خود نگریسته و بدان اهمیت داده‌اند.
اما با انعقاد موافقتنامه SPS (توافقنامه بهداشت و بهداشت گیاهی) در جریان مذاکرات تجارت جهانی کشورهای عضو WTO امروز کدکس را به عنوان قانون غذای مبنای SPS پذیرفته‌اند.
یعنی در روند آتی اولا کشورها برای مطابقت با الزامات تجارت جهانی همسازی قوانین ملی با کدکس را تسریع می‌کنند، ثانیا عدم رعایت این قواعد توسط سیستم‌های کنترل واردات قابل اعتراض خواهد بود و ثالثا در آینده کنترل‌های ملی نیز الزاما باید با آن منطبق باشند. پس به زبان ساده و استانداردهای مصوبه کدکس «قواعدبازی غذای فردای جهان» است. این قواعد به شما می‌گوید چه نوع غذایی و با چه شرایط و استانداردی برای صادرات مجاز و قابل قبول است. در فاصله کوتاهی این استانداردها برای تولید و توزیع غذا در داخل کشورها هم اجباری و لازم‌الاتباع خواهد بود.
با تغییر در بندها، کلمات و اعداد این استانداردها می‌شود برای یک محصول کشاورزی کشور خاصی مزیت رقابتی ایجاد کرد و آن را عزیز و مطلوب کرد. همچنین می‌توان آن محصول را دچار محدودیت و گرفتاری کرد و آن را از لیست تجارت جهانی خط زد.
فرض کنید، کشور A رقیب کشور B در تولید توت‌فرنگی است. فرض کنید آلودگی به قارچ خاصی در کشور A بسیار شایع است. بهترین راه برای کشور B در رقابت جهانی چیست؟
آیا سرمایه‌گذاری در تدوین قوانین جهانی سخت‌گیرانه برای آلودگی آن قارچ خاص در توت‌فرنگی بهترین سرمایه‌گذاری برای کشور B نیست؟ و آیا مقابله با تصویب چنین قوانینی برای صنعت توت‌فرنگی کشور A از نان شب واجب‌تر نیست؟
مثال دیگر را در سموم کشاورزی ببینیم. فرض کنید کشور A فوق‌الذکر دارای یک آفت خاص است که تنها با به کارگیری سم X رفع می‌شود. آیا انتظار ندارید کشور B با ارائه تحقیقات علمی و آمار و اطلاعات سعی کند حداقل حدمجاز باقی‌مانده برای سم X تصویب گردد؟
و همزمان آیا انتظار ندارید کشور A تلاش کند با ارائه مدارک و تحقیقات دیگری ثابت کند که اساسا تعیین حد مجاز برای سم X در اولویت نیست؟
در چنین فضایی حضور و تاثیرگذاری ایران در ۴۵سال روند اجلاس‌های کدکس غالبا کمرنگ و کم‌اثر بوده است. در بسیاری از پرونده‌های در دست بررسی جهانی، حتی در مواردی که تولیدات کشاورزی دارای منافع اساسی هستند، یا کمیته ایران تشکیل نشده یا اگر تشکیل شده در کمبود صنایع، ضعف نفرات، فقدان هیات علمی کارآ و ضعف ساختار پشتیبانی رنج می‌برد. حضور ما غالبا در حد سفر چند مسوول سیاسی به اجلاس سالانه خلاصه می‌شود.
«کمیته ملی کدکس آلاینده‌ها» از معدود کمیته‌های ایرانی است که وضع متفاوتی دارد. عملکرد این کمیته در پرونده آفلاتوکسین خشکبار با حضور و حمایت برخی مدیران و کارشناسان دلسوز، سمج، پیگیر و متخصص و جلب‌نظر و حمایت سازمان توسعه تجارت، وزارت کشاورزی و موسسه استاندارد و کمک‌های محدود بخش خصوصی ذی‌نفع در دوره ۸سال، سامان یافت. به شهادت نمایندگان کشورهای حاضر در اجلاس کدکس هلند، حضور ایران نمونه نادری در تاریخچه کشورهای در حال توسعه بود. باید به مسوولان دولت و کارشناسان این کمیته آفرین گفت: تجربه این مورد نشان می‌دهد، اگر ایران توجه مناسبی به کمیته‌های ملی نشان دهد می‌تواند به طور موثری قوانین و قواعد بین‌المللی کدکس را با ساختار تولید بخش کشاورزی خود هم‌خوان‌تر نموده و از ایجاد موانع غیرقابل عبور در مقابل تولیدات خود در عرصه صادرات یا حتی مصرف داخلی، در حد قابل‌توجهی بکاهد.
افزایش شدید مصرف مواد غذایی بالاخص در چین و هند، بالا رفتن قیمت انرژی، مصرف وسیع غلات در تولید سوخت گیاهی، افزایش تلاطمات جوی و محدودیت منابع آب و خاک دوران خوش غذای ارزان را به پایان برده است. افزایش قیمت گندم به دو برابر در سال میلادی گذشته روندی است که ادامه خواهد داشت. غذای گران در کنار نفت گران دغدغه اصلی اقتصاد جهانی است.
ایران با یکصد و ده میلیون تن تولید کشاورزی جایگاه خاصی در خاورمیانه دارد. اگر به سطح بهره‌وری نازل کشاورزی ایران بنگریم، کشور ما به راحتی می‌تواند با به‌کارگیری روش‌های معمول به زراعی و مدیریت آب و خاک و نهاده‌ها در سطح مرسوم جهان، این تولید را به بیش از دویست میلیون تن برساند.
در چنین دنیایی در کنار «انرژی» مزیت رقابتی بی‌بدیل ایران در ربع دوم قرن جاری بی‌تردید می‌تواند «تامین غذا» باشد.
به‌رغم تلاش ارزشمند وزارت جهاد کشاورزی، من گمان می‌کنم کشاورزی امروز ایران به صورت بهینه به این سو نمی‌رود. انطباق موفق بخش کشاورزی با چشم‌انداز ۱۴۰۴ جای تردید جدی دارد. حل مشکل در ید قدرت یک وزیر یا یک وزارتخانه نیست. عزم ملی می‌طلبد. باید دیدگاه نظام به مساله کشاورزی بازسازی اساسی شود. لزوم اصلاح پارادایم ملی، کار فرهنگی، تدوین استراتژی جدید، سرمایه‌گذاری هوشمند، ارتقای جدی کیفیت مدیریت و همچنین تغییرات بنیادین در تولیدکنندگان و واحدهای تولیدی تعاونی و خصوصی مسائلی است که در حوصله این مقال نمی‌گنجد.
اما فرصت «تدوین استانداردهای جهانی کدکس» قابل‌تجدید نخواهد بود. روند طولانی و سخت تجدیدنظر در استانداردها به ما می‌گوید برای جبران عدم یک ریال سرمایه‌گذاری در حضور هوشمند و موثر امروز ایران در مرحله تولد و تدوین استانداردها، سرمایه‌گذاری ۱۰۰ریال فردا پاسخگو نخواهد بود. بی‌توجهی و ضعف‌ها از مسوولان دولتی تا اتاق‌های بازرگانی و از تشکل‌های کشاورزی و صنایع غذایی تا فردفرد تولیدگران و فعالان بخش خصوصی، همگی را در برابر نسل آینده بدهکار و در پیشگاه احدیت شرمسار می‌کند.
باید:
۱) دیدگاه مسوولان و تصمیم‌سازان در مورد وزن مذاکرات کدکس،‌ اصلاح گردد. باید به این مذاکرات با دید «گردنه احد» نگریست و از ذلت «عهدنامه ترکمنچای» ترسید.
۲) یک ساختار قدرتمند و توانایی مرکزی برای هدایت و مدیریت تعامل ایران با کدکس و سایر مذاکرات بین‌المللی مطرح در کشاورزی و غذایی ایجاد کرد.
۳) سرفصل استانداردهای مهم برای ایران باید تعیین کمیته‌های ملی قوی با بودجه کافی و با حضور هیات علمی متخصص موظف و با دسترسی به مشاوران بین‌المللی کیفی تشکیل گردد.
۴) باید به حفظ و انباشت تجربه در هسته تدبیرگر مرکزی، دبیرخانه مرکزی و هسته هر کمیته اهتمام کرد. در چنین مذاکراتی هیچ چیز جای تجربه را پر نمی‌کند. یکی از نکات قوت تیم‌های مذاکره‌گر کشورهای پیشرفته، حفظ عناصر اصلی تفکر و انباشت و انتقال تجارب است که قدرت بازیگری و بازی‌سازی آنها را به حد اعلی می‌رساند.

محمدحسین کریمی‌پور
رییس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق ایران

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد