چالش بانکداری الکترونیک

● اشاره
توسعه دسترسی به شبكه گسترده جهانی(اینترنت) انقلا‌بی را در زمینه ارتباطات «یك به یك» و «یك به چند» در همه نقاط دنیا ایجاد كرده است. به جرات می‌توان گفت كه جهان هیچگاه شاهد چنین شتابی برای استفاده از یك پدیده علمی نبوده است. دسترسی تعداد زیادی از مردم به شبكه جهانی اینترنت و گسترش ارتباطات الكترونیك بین افراد و سازمان‌های مختلف از طریق دنیای مجازی، بستری مناسب برای برقراری مراودات تجاری و اقتصادی فراهم كرده است و تجارت و بانكداری الكترونیك را می‌توان از تبعات گسترش و نفوذ آن دانست. با توجه به اهمیت موضوع بانكداری الكترونیك و روند صعودی رواج آن در ایران و جهان لا‌زم دانستیم مروری سریع داشته باشیم بر مفاهیم اولیه در این عرصه از جمله نسبت تجارت الكترونیك و بانكداری الكترونیك.
● جایگاه تجارت الكترونیك
تجارت الكترونیك، عمده‌ترین دستاورد به‌كارگیری فناوری ارتباطات و اطلا‌عات(ICT) در زمینه‌های اقتصادی است. استفاده از این فناوری موجب توسعه تجارت، تسهیل ارتباطات عوامل اقتصادی، فراهم كردن امكان فعالیت برای بنگاه‌های كوچك و متوسط، ارتقای بهره‌وری، كاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در زمان شده است. فناوری ارتباطات و اطلا‌عات امكان افزایش قابلیت رقابت‌پذیری بنگاه‌ها را فراهم ساخته و همچنین به ایجاد مشاغل جدید منجر شده است. بر اثر گسترش این فناوری، حجم تجارت الكترونیك در جهان روز به روز در حال رشد است. طبق تحقیقات منتشر شده توسط موسسه فارستر پیش‌بینی شده بود طی سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۰۲ حجم تجارت الكترونیك به طور متوسط سالا‌نه بیش از ۵۸ درصد رشد كرده و از ۲۲۹۳ میلیارد دلا‌ر در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۱۲۸۳۷ میلیارد دلا‌ر در سال ۲۰۰۶ بالغ شود.
● تعریف تجارت الكترونیك
برای تجارت الكترونیك به عنوان یكی از پدیده‌های بزرگ قرن ۲۱ تعاریف مختلفی ارائه شده است كه از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره كرد: هدایت ارتباطات كاری و معاملا‌ت بر روی شبكه‌ها از طریق رایانه; خرید و فروش كالا‌ها و خدمات و انتقال سرمایه‌ها از طریق ارتباطات دیجیتالی; كاربرد وسایل الكترونیك برای تبلیغ، فروش، توزیع و پشتیبانی محصولا‌ت. اما اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۷ آن را به این شكل تعریف كرد:
تجارت الكترونیك بر پردازش و انتقال الكترونیك داده‌ها شامل متن، صدا و تصویر مبتنی است. تجارت الكترونیك فعالیت‌های گوناگونی از قبیل مبادله الكترونیك كالا‌ها و خدمات و تحویل فوری مطالب دیجیتالی و انتقال الكترونیك را در‌بر دارد. تجارت الكترونیك كه تا چندی قبل به تعداد معینی از شركت‌ها محدود می‌شد در حال ورود به عصر جدیدی است كه در آن تعداد زیادی مصرف كننده در شبكه حضور دارند. به علا‌وه محتوای آن از حیطه مبادله داده‌های مربوط به سفارش دادن یا قبول سفارش فراتر رفته و فعالیت‌های عمده‌تجاری از قبیل تبلیغات، آگهی، مذاكرات، قراردادها و تسویه حساب‌ها را نیز در برگرفته است. از مجموعه تعاریف ارائه شده فوق می‌توان نتیجه گرفت كه زمینه‌های كاربرد تجارت الكترونیك بسیار گسترده‌تر از مبادله كالا‌ و خدمات و وجوه است و در تعریف آن و تعیین سیاست‌های مورد نظر باید علا‌وه بر كاربردهای بالفعل به كاربردهای بالقوه آن نیز توجه داشت.
● بانكداری الكترونیك
یكی از ابزارهای ضروری برای تحقق و گسترش تجارت الكترونیك، وجود سیستم بانكداری الكترونیك است كه همگام با سیستم‌های جهانی مالی و پولی عمل و فعالیت‌های مربوط به تجارت الكترونیك را تسهیل كند. در حقیقت می‌توان گفت كه پیاده‌سازی تجارت الكترونیك، نیازمند تحقق بانكداری الكترونیك است. استفاده از سیستم‌های الكترونیك در موسسات مالی و اعتباری جهان به سرعت رو به گسترش بوده و تعداد استفاده كنندگان از خدمات بانكداری الكترونیك روز به روز در حال افزایش هستند. براساس گزارش تحقیقاتی موسسه Data Monitor (از مراكز برجسته تجزیه و تحلیل اطلا‌عات بانكداری در اروپا) آمار استفاده‌كنندگان از سیستم‌های بانكداری الكترونیك در هشت كشور فرانسه، آلمان، ایتالیا، هلند، اسپانیا، سوئد، سوئیس و انگلیس از ۵/۴ میلیون نفر در سال ۱۹۹۹ به حدود ۲۲ میلیون نفر در سال ۲۰۰۴رسیده است. در سال ۲۰۰۵ بیش از ۷۵ درصد شركت‌های فعال در كشورهای توسعه یافته حداقل از یكی از خدمات بانكداری الكترونیك استفاده می‌كنند.
● تعریف بانكداری الكترونیك
برای شناخت هر پدیده‌ای لا‌زم است تا ابتدا تعریف مشخصی از آن پدیده و عوامل و متغیرهای مرتبط با آن ارائه كرد. برای بانكداری الكترونیك تعاریف گوناگونی ارائه شده كه از آن جمله می‌توان به تعاریف زیر اشاره كرد:
فراهم آوردن امكان دسترسی مشتریان به خدمات بانكی با استفاده از واسطه‌های ایمن و بدون حضور فیزیكی‌ استفاده مشتریان از اینترنت برای سازماندهی، آزمایش و یا انجام تغییرات در حساب‌های بانكی خود و یا سرمایه‌گذاری و بانك‌ها برای ارائه عملیات و سرویس‌های بانكی
‌ ارایه مستقیم خدمات و عملیات بانكی جدید و سنتی به مشتریان از طریق كانال‌های ارتباطی متقابل الكترونیك.
به طور كلی می‌توان گفت بانكداری الكترونیكی عبارت است از فراهم آوردن امكاناتی برای كاركنان در جهت افزایش سرعت و كارایی آنها در ارائه خدمات بانكی در محل شعبه و همچنین فرآیند‌های بین شعبه‌ای و بین بانكی در سراسر دنیا و ارائه امكانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به مشتریان كه با استفاده از آنها بتوانند بدون نیاز به حضور فیزیكی در بانك، در هر ساعت از شبانه روز (۲۴ساعته) از طریق كانال‌های ارتباطی ایمن و با اطمینان عملیات بانكی دلخواه خود را انجام دهند. به عبارت دیگر بانكداری الكترونیكی استفاده از فناوری‌های پیشرفته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مبتنی بر شبكه و مخابرات برای تبادل منابع و اطلا‌عات مالی به صورت الكترونیكی است كه می‌تواند باعث حذف نیاز به حضور فیزیكی مشتری در شعبه بانك‌ها شود.
● سرویس‌های بانك الكترونیك
بانكداری الكترونیك شامل سیستم‌هایی است كه مشتریان موسسات مالی را قادر می‌سازد تا در سه سطح اطلا‌ع‌رسانی، ارتباط و تراكنش از خدمات و سرویس‌های بانكی استفاده كنند.
الف ‌ ) اطلا‌ع رسانی: این سطح ابتدایی‌ترین سطح بانكداری اینترنتی است. بانك اطلا‌عات مربوط به خدمات و عملیات بانكی خود را از طریق شبكه‌های عمومی‌یا خصوصی معرفی می‌كند.
ب ) ارتباطات: این سطح از بانكداری اینترنتی امكان انجام مبادلا‌ت بین سیستم بانكی و مشتری را فراهم می‌آورد. ریسك این سطح در بانكداری الكترونیك بیشتر از شیوه سنتی است و بنابر‌این، برای جلوگیری و آگاه ساختن مدیریت بانك از هرگونه تلا‌ش غیرمجاز برای دسترسی به شبكه اینترنتی بانك و سیستم‌های رایانه‌ای به كنترل‌های مناسبی نیاز است.
ج ) تراكنش: این سیستم متناسب با نوع اطلا‌عات و ارتباطات خود، از بالا‌ترین سطح ریسك برخوردار است و باید سیستم امنیتی قوی بر آن حاكم باشد. در این سطح مشتری در یك ارتباط متقابل قادر است تا عملیاتی چون پرداخت صورتحساب، صدور چك، انتقال وجه و افتتاح حساب را انجام دهد.
● شاخه‌های بانكداری الكترونیك
بر حسب امكانات و نیازهای بازار بانكداری الكترونیك در زیر شاخه‌ها و انواع مختلفی ارائه می‌شود كه شامل:
۱) بانكداری اینترنتی
۲) بانكداری مبتنی بر تلفن همراه و فناوری‌های مرتبط با آن
۳) بانكداری تلفنی
۴) بانكداری مبتنی بر نمابر
۵) بانكداری مبتنی بر دستگاه‌های خودپرداز
۶) بانكداری مبتنی بر پایانه‌های فروش
۷)‌ بانكداری مبتنی بر شعبه‌های الكترونیكی
● كانال‌های بانكداری الكترونیك
برای ارائه خدمات بانكداری الكترونیك كانال‌های متعددی وجود دارد كه برخی از آنان عبارتند از: رایانه‌های شخصی، كمك پردازنده‌های شخصی، كیوسك، شبكه‌های مدیریت یافته، تلفن ثابت و همراه و ماشین‌های خودپرداز. در روش شبكه‌های مدیریت یافته، بانك‌ها برای ارتباط با مشتریان خود از شبكه‌هایی كه قبلا‌ ایجاد شده استفاده می‌كنند. در روش اینترنت با رایانه‌های شخصی، بانك از طریق ایجاد یك پایگاه اینترنتی و معرفی آن به مشتریان، با‌آنها ارتباط متقابل برقرار كرده و ارائه خدمت می‌كند. در روش بانكداری تلفنی، تلفن (اعم از تلفن ثابت و همراه) وسیله ارتباطی بانك با مشتریان خود بوده و از این طریق خدمات بانكی عرضه می‌شود. با استفاده از ماشین‌های خودپرداز نیز بانك‌ها می‌توانند خدمات متنوعی از قبیل برداشت نقدی، سپرده‌گذاری، انتقال وجوه، پرداخت صورتحساب وغیره را به مشتریان خود ارائه دهند.
● مزایای بانكداری الكترونیك
مزایای بانكداری الكترونیك را می‌توان از دو جنبه مشتریان و موسسات مالی مورد توجه قرار داد. از دید مشتریان می‌توان به صرفه‌جویی در هزینه‌ها، صرفه‌جویی در زمان و دسترسی به كانال‌های متعدد برای انجام عملیات بانكی نام برد. از دید موسسات مالی می‌توان به ویژگی‌هایی چون ایجاد و افزایش شهرت بانك‌ها در ارائه نوآوری، حفظ مشتریان علیرغم تغییرات مكانی بانك‌ها، ایجاد فرصت برای جست‌وجوی مشتریان جدید در بازارهای هدف، گسترش محدوده جغرافیایی فعالیت و برقراری شرایط رقابت كامل را نام برد. بر اساس تحقیقات مؤسسهData Monitor مهم‌ترین مزایای بانكداری الكترونیك عبارتند از: تمركز بر كانال‌های توزیع جدید، ارائه خدمات اصلا‌ح شده به مشتریان و استفاده از راهبردهای تجارت الكترونیك. البته مزایای بانكداری الكترونیك از دیدگاه‌های كوتاه‌مدت، میان مدت و بلندمدت نیز قابل بررسی است. رقابت یكسان، نگهداری و جذب مشتری از جمله مزایای بانكداری الكترونیك در كوتاه‌مدت (كمتر از یكسال) هستند. در میان‌مدت (كمتر از ۱۸ ماه) مزایای بانكداری الكترونیك عبارتند از: یكپارچه‌سازی كانال‌های مختلف، مدیریت اطلا‌عات، گستردگی طیف مشتریان، هدایت مشتریان به سوی كانال‌های مناسب با ویژگی‌های مطلوب و كاهش هزینه‌ها. كاهش هزینه پردازش معاملا‌ت، ارائه خدمات به مشتریان بازار هدف و ایجاد درآمد نیز از جمله مزایای بلندمدت بانكداری الكترونیك هستند.
● بانكداری الكترونیك; تیغ دولبه فرصت و تهدید
استقرار بانكداری الكترونیك یكی از مسایل مهمی است كه امروز از ضروریات صنعت نوین بانكداری به حساب می‌آید. گسترش این روند برای بانك‌ها هم یك تهدید است و هم یك فرصت. بانك‌هایی كه در ارائه همگانی این گونه خدمات با شكست مواجه شوند در معرض خطر از دست دادن تعداد زیادی از مشتریان خود قرار خواهند گرفت و بانك‌هایی كه با سرعت به‌سوی ارائه و ارتقا خدمات برخط(Online) می‌روند فرصت آن را خواهند داشت كه مشتریان بیشتری جذب كنند، مناطق جغرافیایی وسیع‌تری را تحت پوشش قرار دهند و اعتبار خود را در رابطه با مشتریان افزایش دهند. در بانك‌های پیشرو در خدمات بانكداری الكترونیك، كانال‌های مختلف بانكداری بـ‌ا هم تلفیق و سیستم‌های جزیره‌ای یكپارچه می‌شود. پس، مدیریت اطلا‌عات و مدیریت ارتباط با مشتریان بهبود می‌یابد و رضایت مشتریان، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و تولید درآمد بیشتر برای بانك‌ها را به همراه خواهد داشت. اما قبل از اینكه اقدام به ایجاد و پیاده‌سازی سیستم بـ‌انكداری الكترونیك شود، باید امكان‌پذیر بودن استقرار آن در شبكه بانكی مورد ارزیابی قرار گیرد، یعنی اطمینان داشته باشیم كه پروژه در محیط‌های فنی، اقتصادی و مالی و نیروی انسانی می‌تواند فعالیت كند. امكان‌پذیری فنی در رابطه با دردسترس بودن سخت‌افزارها، نرم‌افزارها و آگاهی از چگونگی توسعه سیستم بانكداری الكترونیك برای جوابگویی نیاز كاربران است. پیاده‌سازی بانكداری الكترونیك در كشورهایی مانند كشور ما مستلزم وجود كلیه زمینه‌های فرهنگی و اقتصادی، سیاسی، تكنولوژیك و حتی آموزش به عنوان پیش نیاز می‌باشد.
درحالی كه ضرورتا كلیه خدمات نیز باید متناسب با ساختار سنتی و مدرن جامعه قانونی شوند تا سرمایه‌گذاری بر روی ایجاد این امكانات را توجیه نمایند و امكان موفقیت را افزایش دهد. به منظور بررسی این پیش نیازها امكان‌سنجی ایجاد بانكداری الكترونیك از لحاظ فنی، اقتصادی و نیروی انسانی با كمك نیروهای متخصص در حوزه‌های فناوری اطلا‌عات در كنار كارشناسان اقتصادی و بانكی اقتصادی ضروری می‌باشد. از سوی دیگر تردیدی نیست كه یكی از ضروریات ورود به بازارهای جهانی و عضویت در سازمان‌هایی نظیر سازمان تجارت جهانی، داشتن نظام بانكی كارآمدی است كه بتواند با دقت، سرعت و با تكنولوژی هم سطح با بانك‌های پیشرفته دنیا به این بازارها وارد شود و زمینه تجارت كارآمد را برای تولیدكنندگان و مصرف‌كنندگان داخلی فراهم سازد در كشورهای پیشرفته دنیا مذاكرات بین خریدار و فروشنده، سفارش خرید، تهیه بیمه‌نامه، انتقال پول به صورت الكترونیك و حمل و نقل كالا‌ براساس درخواست‌های الكترونیك است. در این راستا تهیه زیرساخت‌های فنی موردنیاز بانكداری الكترونیك از اركان اصلی و لا‌زمه تحقق این امر می‌باشد.

یاشار بهمند

منبع : روزنامه حیات نو