مقاله ای پیرامون تعزیه و شبیه خوانی تعزیه

تعزیه و تعزیت، هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است،هم به‏معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد حادثه عاشورا که‏«شبیه‏خوانی‏»هم گفته‏می‏شود.اما توضیح هر یک:
● تسلیت‏گویی
اصل تسلیت‏گویی به خاطر مصیبتی که بر کسی وارد شده،در اسلام مستحب است.
رسول خدا«ص‏»فرمود:«من عزی مصابا فله مثل اجره‏» هر کس مصیبت دیده‏ای راتسلیت گوید،پاداشی همانند او دارد.و نیز طبق حدیثی از امام صادق‏«ع‏»،خداوند به‏حضرت فاطمه‏«ع‏»در سوگ شهادت حسین‏«ع‏»تعزیت گفت. از مستحبات روز عاشورااست که افراد وقتی به هم می‏رسند،نسبت‏به این مصیبت‏بزرگ به یکدیگر تعزیت وتسلیت گویند.این نشانه داغداری در این فاجعه عظیم و همبستگی با جبهه شهدای‏کربلاست.عبارتی که مستحب است در این تسلیت‏گویی گفته شود چنین است:«اعظم‏الله اجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام‏المهدی من آل محمد علیهم السلام‏». در این متن تعزیت،ضمن داغداری در سوگ‏سید الشهداء،مساله خونخواهی آن امام شهید در رکاب حضرت مهدی‏«ع‏»از خداوندخواسته شده است.
سنت تسلیت‏گویی در میان شیعه،نسبت‏به مناسبتهای دیگری که وفات معصومین‏«ع‏» پیش می‏آید رایج است و هنگام دیدار،جمله‏«اعظم الله اجورکم‏»را می‏گویند.
شبیه‏خوانی تعزیه‏خوانی و شبیه‏خوانی،نمایشی است که در یک محوطه،با حضور مردم توسطچند نفر انجام می‏گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباسهای مخصوص و ابزار جنگی وهمراه با دهل و شیپور،نیزه،شمشیر،سپر،سنج،کرنا،سرنا، خنجر،زره،مشک آب واسب،ایفای نقش می‏کنند.صحنه و نمایش،بر مبنای حوادث کربلا و مقتلها تنظیم‏می‏شود. تعزیه، اگر بصورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود،تاثیر مهم می‏گذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسلهای آینده است.
«در فرهنگ شیعه،به معنای نوحه بر امامان شهید،نزدیک قبورشان یا در خانه‏سوگواران است که برای امام حسین‏«ع‏»نوحه می‏خوانند.در فرهنگ مردم،نمونه‏هایی ازتابوتهای سمبلیک برای کشته‏های کربلاست.در شهرهای مختلف شیعه‏نشین،روزعاشورا مراسم خاصی بر پا می‏کنند و هودجها و اسبهایی را راه می‏اندازند.برپایی اینگونه‏مراسم که در اماکن عمومی و مساجد و...به صورت تحریک‏کننده حزن مردم است،«تعزیه‏»نام دارد و با لباسها و...برخی حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه می‏کنند.دراین مراسم،روضه‏خوانی و نوحه‏خوانی هم انجام می‏گیرد و کودکانی هم بعنوان‏«پیشخوان‏»برنامه اجرا می‏کنند و متنهای اجرایی اغلب به صورت شعر است.شکل تکامل‏یافته تعزیه،جدید است.» در باره این نمایش مذهبی نوشته‏اند:«شبیه‏خوانی یا به اصطلاح عامه‏«تعزیه‏خوانی‏»،عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین‏«ع‏»سید الشهدا ویاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود... شبیه‏خوانی ناطق،ظاهرادر دوره ناصر الدین شاه در ایران معمول شد،یا اگر قبلا چیز از آن قبیل بود،در دوره‏سلطنت ناصر الدین شاه رونقی بسزا یافت و شبیه‏خوانهای زبردستی پیدا شدند.ظاهر آن‏که مشاهدات شاه در سفرهای خود از تآترهای اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه‏خوانی‏بی‏تاثیر نبوده است‏».
«شبیه‏خوانی و تعزیه‏خوانی‏»سنت هنری و نمایشی اهل تشیع است‏که سیمای وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنی‏عیان داشته است.» در باره کیفیت اجرای آن و سنتها و آداب مربوط به تعزیه،تحقیقات ارزشمندی انجام‏گرفته و آثاری تالیف شده است.در یکی از منابع آمده است:«تعزیه به احتمال قوی‏بصورت هیئت فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه سنتهای کهن نقالی‏و روضه‏خوانی و فضائل و مناقب‏خوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای‏خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند...تعداد تعزیه‏های اصلی‏که کمی از صد می‏گذرد،کیفیت تعزیه‏نامه‏ها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنی‏مرکب از بحر طویل و شعر است،دستگاههایی که هر یک از خوانندگان باید شعر خود رادر آن بخوانند،آهنگ مخالف‏خوانان که دارای هیمنه و شکوه حماسی است...» به‏اقتضای نقشی که افراد مختلف در اجرای تعزیه و شبیه‏خوانی داشتند و حال و هوای‏شعرها و نحوه خواندن،اصطلاحات خاصی هم رایج‏بود،مثل:رجزخوانی،شبیه‏خوانی،نوحه‏خوانی،بحر طویل‏خوانی،مقتل‏خوانی،شهادت‏خوانی،هجران‏خوانی(از زبان‏اسرا)،اشقیاخوانی و شمرخوانی(از زبان سران سپاه عمر سعد).آنچه نقل شد،گوشه‏ای‏از کیفیت اجرای آن را نشان می‏دهد.به نقل دیگری توجه کنید:«شبیه‏خوانی و تعزیه درعصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود...برپایی نمایش مذهبی یا تعزیه ظاهرا اززمان پادشاهی کریم‏خان زند در ایران معمول شده است...این نوع عزاداری که بیشترجنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهای کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر ازشهرهای بزرگ بوده است...صورت ساده آن(شبیه‏سازی)که عنوانی نداشته در عهدصفویه معمول بوده و بعد از سلسله صفویه بصورت نمایش مذهبی روی صحنه آمده‏است...از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبی دریکی از دستگاهها و آوازها... اجرا می‏کردند و...مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیزرعایت‏بحر و قافیه را در اشعار می‏کردند.همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت.
مثلا شبیه علی اکبر،جوان هیجده یا نوزده و بیست‏ساله،خوش قیافه و نیکو اندام و...» مساله شبیه‏خوانی از دیدگاه فقهی و اعتقادی نیز مورد بحث و بررسی عالمان شیعه‏قرار گرفته است.برخی آن را تحریم و بعضی تجویز کرده‏اند. تاثیرگذاری عاطفی و نیزروحیه ضد ظلم که در پی دیدن نمایشهای تعزیه در افراد ایجاد می‏شود،از نقاط قوت ومثبت این نمایش مذهبی است.به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامی،رواج وتوسعه بیشتری یافته و همراه این توسعه، تحولاتی هم در سبک اجرا،هم در محتوای‏اشعار و جهتگیری سیاسی اجتماعی پدید آمده است.در واقع،انقلاب اسلامی به تعزیه‏روح جدیدی بخشید و این هنر جان گرفت.صاحب‏نظران این فن،خود به تاثیر آن درروحیه سربازان و افسران در طول سالهای دفاع مقدس اعتراف کرده‏اند. اجرای تعزیه مخصوص ایران نیست،در کشورهای اسلامی و شیعی دیگری نیز این‏سنت مورد توجه است و با سبکهای گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار وادوات دیگری اجرا می‏شود،از جمله در هند و پاکستان،که رواج بیشتری دارد.

اکبر همتی
http://poroge.parsiblog.com