ارتفاع پست

رویکردهای رقیب در حوزه مباحث مرتبط با توسعه اقتصادی را می‌توان از منظر گسست یا تطابق بین اهداف و راهی که برای تحقق توسعه توصیه می‌کنند مورد نقد قرار داد. از آنجا که موضوع علم اقتصاد انسان است و هدف غایی آن نیز بهروزی و رفاه انسان بیان می‌شود لذا سرنوشت او در فرآیند توسعه حائز اهمیت فراوان است.
سوال این است که آیا راه توسعه از هدف توسعه جداست؟
آیا از هر راهی می‌توان به هدف رسید؟!
چه چیزی ما را محدود می‌کندکه نمی‌توان مثلا‌ً از طریق فروش مواد مخدر، بودجه ورزش، آموزش یا حتی بودجه بازپروری معتادان را فراهم کنیم؟
بنابراین اقتصاد توسعه نباید و نمی‌تواند به اخلا‌ق پشت کند؟ یعنی نمی‌توان فرآیندی را انتخاب نمود که طی آن اخلا‌ق و انسانیت ولو به‌طور موقت به دست فراموشی سپرده شود.
تحقق هر هدفی مستلزم مقدمات و تبیین مراحلی است که به آن فرآیند می‌گوییم.
می توان از چند جهت نشان داد که فرآیند تحقق یک هدف به اندازه خود هدف دارای اهمیت است:
۱) انتخاب ناصحیح فرآیند ممکن است هرگز به هدف نینجامد و یا به پیامدی منجر شود که انتظارش را نداشته‌ایم.
۲) اخلا‌ق حکم می‌کند که برای رسیدن به هر هدفی نمی‌توان از هر راهی استفاده کرد.
۳) اطمینان از پایداری و دوام اهداف به‌دست آمده از فرآیندی به‌دست می‌آید که طی آن هدف محقق شده است. قضاوت در مورد پایداری اهداف به‌دست آمده نیز تنها بر اساس فرآیند تحقق اهداف ممکن است. (فرآیند قابل تکرار.)
‌ ۴) گاهی خود فرآیند هم از جنس هدف است، نه اهداف میانی بلکه همان هدف نهایی. برای مثال برای توسعه به انسان باسواد نیاز داریم، اما انسان باسواد خود یک هدف توسعه است. لذا ابزار توسعه می‌توانند خود از اجزای توسعه و بلکه هدف توسعه نیز باشند.
برای مثال تقریباً در تمامی مکاتبات توسعه اقتصادی تحقق عدالت اجتماعی یا امحای فقر از اهداف توسعه محسوب می‌شوند، که رویکردهای مختلفی برای آن پیشنهاد شده است. در تبیین اهداف اقتصادی توسعه منازعات جدی‌ای در بین رویکردهای رقیب وجود ندارد. صحنه اصلی منازعات در حوزه فرآیندها و چگونگی تحقق این اهداف است.
امحای فقر به وعده حمایت یا به وعده رشد اقتصادی هدفی واحد اما از دو راه متفاوت است. استقرار عدالت اجتماعی نیز به وعده رشد اقتصادی یا توزیع مجدد و یا دخالت‌های مستقیم اینگونه است، لذا از هر حیث که بنگریم فرآیندها حائز اهمیت‌اند.
بدین لحاظ <کجا رفتن؟> از <چگونه رفتن؟> جدا نیست. نمی‌توان به بهانه وعده‌های شیرین و اهدافی عالی در آینده، انسان‌هایی را که در <حال> زندگی می‌کنند فراموش کرد. امروز مکاتب اقتصاد توسعه همچون رویکرد توسعه پایدار حتی بر حقوق و شرایط زندگی <آیندگان> تحت عنوان توجه به <عدالت بین‌نسلی> تاکید فراوان دارند. پس اندیشه‌ای که نگران آیندگان است به طریق اولی باید نگران اجرای عدالت در مورد آنهایی که در حال زندگی می‌کنند نیز باشد. اگر عدالت ارزشی جهانشمول است پس در هر مکان و هر زمان باید مورد توجه قرار گیرد. به قول کینز در بلندمدت همه ما مرده‌ایم. هدف‌گذاری برای آینده و اندیشیدن به شرایط ایده‌آل و مطلوب و رسیدن به گلستان آرزوها نمی‌تواند با عبور از میان لجنزارها صورت بگیرد. برای مثال همانطور که در ابتدا اشاره شد، آیا می‌توان به منظور تأمین مالی توسعه فضاهای ورزشی و آموزشی با هدف نجات جوانان از اعتیاد، به قاچاق موادمخدر مبادرت ورزید؟!
اوج گرفتن و رسیدن به رافت و بلندی از راه‌های حقیر و پست که ارزش‌ها و عزت و کرامت انسانی را نادیده بگیرد یا تحقق نمی‌یابد یا اگر تحقق یابد ارزشمند نخواهد بود و چه بسا سرزمین جدیدی که بدان رسیده‌ایم بسیار متفاوت از آنچه خواسته‌ایم باشد.
رویکرد توسعه انسان محور (قابلیت انسانی) به خاطر تاکیدی که بر توجه به عزت و کرامت انسانی دارد و اهمیتی که برای رشد قابلیت‌های فردی و محیطی به عنوان ابزار و در عین حال اهداف توسعه دارد در واقع فرآیندی را پیشنهاد می‌کند که به استناد آن نتایج به‌دست آمده نهایی، قابل اعتماد و پایدار خواهند بود. زیرا برای مثال این رویکرد، امحای فقر را در گرو رشد قابلیت‌ها و توانایی‌هایی می‌داند که به فرد فقیر امکان خروج از وضعیت فقر را داده و به او اجازه انتخاب‌های متعدد را می‌دهد. به همین دلیل اعمال سیاست‌های حمایتی که انسان‌ها را اسیر و سیر می‌کند (که در عمل هم سیری حتی شکمی هم اتفاق نمی‌افتد) را تایید نمی‌کند، زیرا دلا‌یل قرارگرفتن فرد در وضعیت فقر که همانا محرومیت از قابلیت است کماکان وجود دارد.
به همین منوال در بحث توزیع درآمد از این دیدگاه الگویی پایدار و با ثبات است که در شرایط برابر و تعامل آزادانه نیروهای فعال شکل گرفته باشد، یعنی توانایی‌های فردی و برابری فرصت‌ها در محیط پیرامون فراهم باشد.
در ایران رویکردهای رقیب کمتر به این نکته توجه کرده‌اند که <راه> نمی‌تواند از <هدف> جدا باشد. اگر در اهداف غایی توسعه بهروزی انسان ثبت شده است پس امروز و در طول مسیر باید به او توجه کرد.
حرکت عجولا‌نه و شتابان به هر صورت و به هر قیمت به سوی ایده‌آل‌ها و آرزوها ممکن است به قیمت بی‌عدالتی‌های فراوان و ضایع شدن حقوق بسیاری از مردم تمام شود. در این حالت معلوم نیست مقصدی که بدان رسیده‌ایم آیا همان شرایط مطلوب مورد انتظار است یا خیر.
جناب آقای حاتمی‌کیا کارگردان هوشمند فیلم بسیار ارزشمند <ارتفاع پست> از دید اینجانب قصد داشت بر این نکته مهم تاکید کند که اوج گرفتن و تحقق شرایط بهتر زندگی تا حد زیادی در گرو راهی است که برای رسیدن به آن طی می‌کنیم. وی تاکید می‌کند که برای رسیدن به جامعه مطلوب و ارتفاع گرفتن نباید مرتکب اعمال پست و غیراخلا‌قی شد. این رویکرد ما را به جایی می‌برد که نه جامعه اولیه و نه جامعه مطلوب مورد نظر است، بلکه ناکجایی است غبارآلود یا مه‌آلود که هیچکس نمی‌تواند به درستی آن را تبیین کند.

وحید محمودی

منبع : روزنامه اعتماد ملی