نظری به کتاب «امپریالیسم بالاترین مرحله سرمایه داری» نوشته لنین

در میان آثار لنین چند اثر بیشتر بر سر زبان ها افتاده و رایج است: دولت و انقلاب؛ چه باید كرد و امپریالیسم به مثابه بالاترین مرحله سرمایه داری. اخیراً به غیر از مجموعه سه جلدی از آثار او كه یادآور كتاب قطور و با حروف بسیار ریز تحت عنوان «مجموعه آثار و مقالات» ترجمه محمد پورهرمزان است، «امپریالیسم، بالاترین مرحله سرمایه داری» به قلم مسعود صابری ترجمه شده و نشر «طلایه پرسو» آن را به چاپ رسانده است. پیش از این، ترجمه و چاپ های دیگری از آن در دهه های قبل صورت گرفته بود از جمله اداره نشریات زبان های خارجی، پكن ۱۹۷۴ كه همان ترجمه پورهرمزان بود البته در قطع كوچك و به طور مستقل. ع. نوریات هم مجموعه ای با عنوان «درباره امپریالیسم و امپریالیست ها» ترجمه كرده بود كه بخش هفتم از «امپریالیسم، بالاترین...» در آن موجود است. این كتاب را انتشارات آهنگ سال ۵۹ چاپ كرده بود. لنین آن طور كه خود گفته این كتاب را بهار ۱۹۱۶ در زوریخ تحریر كرده و گویا با حذف چاپ شده بود. اما سال ۱۹۲۰ كامل آن را در اختیار خوانندگان قرار داد. اما چه لزومی به ترجمه دوباره و چاپ این كتاب بعد از ۸۰ سال است؟ در حالی كه عملاً این كتاب امروزه به كار نمی آید و صرفاً جنبه تاریخی پیدا كرده است. در درجه اول این كتاب زمانی در ایران ترجمه شد كه همه اذهان معطوف به مبارزه بود و در نتیجه ذهن انتقادی در آن شرایط كم رنگ می نمود. همچنین به علت فشارها و سرعت كار، امكان ضعف در ترجمه نیز ردناشدنی است. بنابراین ترجمه دوباره با توجه به امكانات زبان فارسی امروز و لحاظ تاریخی این اثر و خوانش منتقدانه آن بی ثمر نیست. هر چند كه باید زمان و حجم اطلاعاتی را كه لحظه به لحظه افزوده می شود، در نظر گرفت. لنین در این كتاب به اقتصاد امپریالیستی توجه كرده و به نوعی اقتصاد سیاسی خود را بیان كرده است. در واقع این كتاب، به نوعی پاسخ به كائوتسكی نیز است. لنین می گوید رقابت آزاد در نظام سرمایه داری قابل دفاع نیست چرا كه این رقابت، به انحصار منجر می شود و نهایتاً این انحصار است كه امپریالیسم را شكل می دهد. او با آوردن آمار و ارقام مربوط به مبادلات اقتصادی سرمایه دارها، سعی می كند این انحصار را عیان كند. «پیدایش انحصاری ها، كه معلول تمركز تولیدات است، قانون عمومی و بنیادین مرحله كنونی رشد و توسعه سرمایه داری است.» (ص ۲۶) از نظر او سرمایه داری در مرحله امپریالیستی، تولید را اجتماعی می كند. به عبارتی سرمایه داران را «از مرحله رقابت آزاد كامل» به «اجتماعی شدن كامل» می كشاند. «تولید اجتماعی می شود اما مالكیت كماكان خصوصی باقی می ماند. ابزار اجتماعی تولید كماكان در مالكیت خصوصی عده قلیلی باقی می ماند.» (ص۳۳) پس رقابت آزاد، تمركز تولید می آورد، تمركز تولید، امكانات و منابع خام و بازار بیشتر می طلبد. سرمایه داران بزرگ با بی رحمی سرمایه داران كوچك را می بلعند. انحصار بین چند بنگاه، كارتل و تراست شكل می گیرد. این به نوبه خود به تقسیم جهان میان قدرت های بزرگ منجر می شود. پس رقابت در نظام سرمایه داری در تضاد با انحصار عمل می كند. «بنابراین ما در دوران ویژه سیاست مستعمراتی جهانی زندگی می كنیم كه با آخرین مرحله رشد و توسعه سرمایه داری و با سرمایه داری مالی ارتباط بسیار نزدیكی دارد.» (ص ۹۷)
لنین از سسیل رودس مدافع امپریالیسم، نقل قولی می آورد كه جالب است: «من دیروز در منطقه ایست- اند لندن (محله كارگری) بودم و به یكی از جلسات بیكاران رفتم. من به سخنرانی های تند و هیجان زده ای در آنجا گوش دادم كه فقط فریادهایی بودند برای «نان، نان»... [پس] بیش از پیش به اهمیت امپریالیسم متقاعد شدم... برای نجات ۴۰ میلیون نفر از سكنه شاهنشاهی متحد [انگلستان] از بلایای یك جنگ خانمانسوز داخلی، ما دولتمردان استعمارگرا باید اراضی جدیدی به دست آوریم، تا بتوانیم جمعیت مازاد را در آن اسكان دهیم و بازارهای جدیدی... تامین كنیم، من همیشه گفته ام كه مسئله امپراتوری مسئله شكم است. برای جلوگیری از جنگ داخلی باید امپریالیست شد.» (ص۱۰۰)
سپس در فصل هفتم لنین امپریالیسم را تعریف می كند و اختلافش را با كائوتسكی ارائه می دهد. او پنج خصلت را برای امپریالیسم برمی شمارد: ۱- تمركز تولید و سرمایه، ۲- ادغام سرمایه بانكی با سرمایه صنعتی و ایجاد الیگارشی «سرمایه مالی»، ۳- صدور سرمایه، ۴- تشكیل كارتل ها، تراست ها و سازمان های انحصارگر بین المللی سرمایه داران و ۵- تقسیم منطقه ای جهان. «امپریالیسم یعنی اینكه سرمایه داری به مرحله ای از رشد و توسعه رسیده كه سلطه انحصارها و سرمایه مالی برقرار می شود.» (ص۱۱۲)
كائوتسكی كه از نظر لنین، اكنون دیگر نه ماركسیست بلكه هوادار قسمی پاسیفیسم بورژوایی به شمار می آید، امپریالیسم را ناقص تعریف كرد و در مورد آن سیاست را از اقتصاد جدا كرد. در واقع كائوتسكی امپریالیسم را یك سیاست می دانست كه باید با دموكراسی مسالمت آمیز با آن مبارزه كرد. لنین با این نظر مخالف است. او به نقل از هیلفردینگ می نویسد: «هدفی كه سیاست پرولتاری در حال حاضر باید تعقیب كند آرمان برقراری مجدد رقابت آزاد نیست، كه اكنون دیگر به یك آرمان ارتجاعی تبدیل شده است، بلكه فقط نابودی كامل رقابت از طریق برچیدن نظام سرمایه داری است.» (ص۱۴۱) البته براندازی كه كمونیست ها در نظر داشتند نه تنها میسر نگردید بلكه نتیجه عكس داشت. نقد و تحلیل ماركس و انگلس و لنین و یا متفكرانی از این دست، از نظام سرمایه داری چندان بی راه نبود اما راه حل های آنها بی ثمر بود.گویا با توجه به آنچه امروز مشهود است، نظریات كائوتسكی بیشتر درست از آب درآمده است. بنابراین جا دارد كه آثاری از كائوتسكی، برنشتاین، تروتسكی و منتقدان و مخالفان آنها نیز ترجمه و چاپ شود. در پایان كتاب یادداشتی وجود دارد كه روایتی است از سیر نگارش «امپریالیسم، بالاترین...»، طرح روی جلد این كتاب بخشی از دیوارنگاره پاث فایندر است كه چهره پردازی رهبران انقلابی ای است بر روی دیوار ساختمان شش طبقه این ناشر آمریكایی در نیویورك، با مشاركت بیش از ۸۰ نقاش از ۲۰ كشور جهان.قابل توجه این كه در میان این مبارزان، چهره های باقرخان و ستارخان از ایران به قلم نقاشی ایرانی جای گرفته است. این دیوار نگاره در اواخر سال ۱۹۸۹ پرده برداری شد و به تدریج در اثر عوامل جوی صدمه دید تا اینكه در اواخر سال ۱۹۹۶ با رنگ پوشانیده شد. (توضیح ناشر)
بهتر بود ناشر نام مترجم را نیز روی جلد می آورد.

امیرهوشنگ افتخاری راد

منبع : روزنامه شرق