ایران و مصر، از رقابت تا همکاری

بیش از ۲۵ سال از قطع شدن روابط سیاسی ایران و مصر می‌گذرد. در این سال‌ها روابط سیاسی ایران با بسیاری از كشورها كه قطع شده بود، با وجود چالش‌های ژرف سیاسی- ایدئولوژیك از سر گرفته شده است. در این مورد می‌توان از تجدید روابط سیاسی ایران و اردن، عراق، الجزایر و عربستان یاد كرد.
حتی با وجود تجاوز ۸ سال جنگ بین ایران و عراق و وارد شدن خسارات بسیار سنگین و صدها هزار كشته و زخمی، روابط سیاسی بین ایران و عراق برقرار شد و حتی رو به گسترش نهاد اما روابط سیاسی ایران و مصر از سر گرفته نشد. از زمان پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می ایران تاكنون ایران و مصر در مورد برخی مسائل منطقه با یكدیگر سخت چالش و رقابت داشته‌اند كه برای نمونه می‌توان از پشتیبانی مصر از عراق در جنگ ایران و عراق، حمایت مصر از ادعاهای امارات عربی متحده در مورد جزایر ایرانی تنب و ابوموسی، مشاركت آن كشور در ترتیبات امنیتی خلیج فارس و رقابت دو كشور در سودان را نام برد. از سوی دیگر، دو كشور درباره برخی مسائل منطقه مواضع یكسان داشته یا با یكدیگر همكاری كرده‌اند كه این امر می‌توانسته به نزدیك‌تر شدن آنها به یكدیگر بینجامد. در این زمینه می‌توان به اشغال كویت از سوی عراق، پیمان نظامی تركیه و اسرائیل، تجدید روابط ایران با عربستان و بحران در روابط سوریه و تركیه اشاره كرد. اما هیچ یك از این تحولا‌ت به برقراری روابط سیاسی میان دو كشور نینجامیده است. در این مقاله پس از بررسی تاثیر عوامل یاد شده در مناسبات ایران و مصر، خواهیم دید مهمترین عاملی كه مانع از برقراری روابط سیاسی میان دو كشور شده، مخالفت آمریكا بوده است.
● جنگ ایران و عراق: افزایش دشمنی‌ها
از عواملی كه به تیرگی مناسبات ایران و مصر دامن زد، موضع‌گیری مصر در جریان جنگ ایران و عراق بود. مصر از اینكه تجاوز عراق به ایران می‌توانست سدی در برابر گسترش انقلا‌ب ایران باشد، بسیار خشنود بود و در همان حال نگران بود كه پیروزی عراق سبب افزایش قدرت و نفوذ آن كشور در منطقه شود و دولت‌های عربی خلیج فارس ناگزیر شوند و در مورد بیشتر مسائل، از سیاست‌های نفتی گرفته تا درگیری‌های اعراب و اسرائیل از عراق پیروی كنند. از این رو مصر از اینكه عراق در سال ۱۹۸۱ درگیر نبردی انتقام‌جویانه شده بود، چندان هم ناراضی نبود. از آن گذشته، سادات از عراقی‌ها دلتنگ بود و آنها را به سبب نقش اساسی‌شان در منزوی ساختن مصر نمی‌بخشید.
رویدادهای جنگی در ۱۹۸۲ برای مصر شگفت‌آور بود. عراقی‌ها در دشت خوزستان، ۶۰ درصد نیروی جنگی خود را از دست داده و در برابر نیروهای تازه‌نفس ایرانی دچار شكست شده بودند. تا آنجا كه به مصریان و اعراب خلیج فارس مربوط می‌شد، پیدایش بن‌بست در جنگ ایران و عراق در سایه از پا افتادن دو طرف، با شكست فاجعه‌آمیز عراق كه می‌توانست به سرنگونی دولت بعثی و برپایی یك دولت شیعی در بغداد بینجامد، بسیار تفاوت داشت. از این رو روابط اقتصادی و نظامی مصر با عراق به سرعت گسترش یافت. كمك‌های مصر دربرگیرنده موارد زیر بود:
۱) فرستادن جنگ‌افزار به عراق
۲) رفتن كارگران مصری به عراق
۳) فرستادن داوطلبان مصری به جبهه‌های جنگ
۴) فرستادن كارشناسان نظامی به عراق.
مصر از پیروزی احتمالی ایران در جنگ نگران بود. از دید مصر، پیروزی ایران گذشته از تاثیر درازمدت آن بر جنبش‌های فعال اسلا‌می در مصر و در منطقه، توازن نیروها را در خلیج فارس و چه بسا در دریای سرخ بر هم می‌زد. بنابراین، مصر به روشنی در تجاوز عراق به ایران در كنار آن كشور و دیگر كشورهای عربی خلیج فارس قرار گرفت. حسنی مبارك، رئیس‌جمهوری مصر، آشكارا گفت كه <میان امنیت مصر و امنیت خلیج فارس رابطه‌ای مستقیم وجود دارد و مصر به هیچ‌وجه شكست عراق یا تهدید دولت‌های خلیج فارس را تحمل نخواهد كرد.> پشتیبانی مصر از عراق در جنگ، بر تیرگی روابط ایران و مصر افزود.
● تجاوز عراق به كویت: نزدیكی ایران و مصر
گراهام فولر می‌نویسد: اشغال كویت در اوت ۱۹۹۰ زمینه‌ساز برداشته شدن گامی بلند در راه نزدیكی بالقوه مصر و ایران بود. در واقع اشغال كویت از سوی عراق تهدیدی برای موقعیت منطقه‌ای مصر و ایران بود. چنانچه عراق در این زمینه به پیروزی می‌رسید، وضع ژئوپولیتیكی ایران و مصر به خطر می‌افتاد؛ از این رو تهران و قاهره با آن به مخالفت برخاستند و خواستار خروج نیروهای عراقی از كویت و آزادی و استقلا‌ل آن كشور شدند. مصر در این راستا حتی پا فراتر نهاد و نیروهای مصری در كنار نیروهای غربی برای آزادسازی كویت دست به كار شدند. از دیدگاه مصر، اقدام عراق توازن قدرت در منطقه را به گونه‌ای چشمگیر برهم می‌زد و نقش مصر را محدود می‌كرد. در صورت پیروزی عراق در اشغال كویت، مخالفت دولت‌های خلیج فارس فروكش می‌كرد و امكان كمك آنها به مصر در صورت وتوی عراق، از میان می‌رفت. از سوی دیگر، مصر اشغال كویت را كاری گستاخانه می‌دانست كه بی‌ثباتی گسترده‌ای در منطقه خلیج فارس پدید می‌آورد. گذشته از آن، با توجه به دشمنی دیرینه میان مصر و عراق، دوبرابر شدن ثروت نفتی عراق و افزایش مرز ساحلی و نیروی عظیم نظامی آن كشور، عراق می‌توانست در نبرد قدرت در جهان عرب در برابر مصر پیروز شود و رهبری آن را كه مورد ادعای مصر بود، به دست گیرد. بدین‌سان، حذف كویت از نقشه جغرافیا برخلا‌ف منافع ملی مصر بود و از همین رو در برابر عراق سخت ایستادگی كرد. ایران نیز مخالفت خود را با اشغال كویت از سوی عراق نشان داد. چنانچه عراق می‌توانست كویت را به خاك خود ضمیمه كند، خطر بزرگی برای امنیت ملی ایران پدید می‌آمد. بدین‌سان، ایران و مصر با اشغال شدن كویت از سوی عراق، در برابر تهدیدهای همسان قرار گرفته بودند و در مخالفت با آن منافع مشترك داشتند. این مساله ایران و مصر را به یكدیگر نزدیك‌تر كرد. در پی آن، روابط دو كشور رو به گسترش نهاد، حملا‌ت تبلیغاتی دو كشور متوقف و دفاتر حافظ منافع ایران و مصر در فوریه ۱۹۹۲ در قاهره و تهران بازگشایی شد.
در عین حال، مصر در دامن زدن به هیاهوی مربوط به جزایر ایرانی تنب و ابوموسی در ۱۹۹۲ نقش بنیادی داشته است. آن كشور چه به تنهایی و چه در چارچوب نشست‌های ۶۶۲ و نیز در اتحادیه عرب بیشترین تلا‌ش را در افشاندن تخم تنش و بارور كردن آن در منطقه كرد. مصر در جنجال بر سر جزایر سه‌گانه، نقش هماهنگ كننده و رهبری مخالفت‌ها و اعتراض‌ها در برابر ایران را داشت و نخستین كشوری بود كه پیشنهاد كرد برای تصرف جزایر باید به نیروهای خارجی متوسل شد.
● پیمان استراتژیك اسرائیل و تركیه و نزدیكی ایران و مصر
پیمان اتحاد استراتژیك تركیه و اسرائیل در بهبود روابط ایران و مصر موثر بوده است. تركیه و اسرائیل در ۱۹۹۵یك پیمان همكاری نظامی استراتژیك امضا كردند و همكاری نظامی تركیه و اسرائیل فشار بر سوریه، ایران و مصر را افزایش داد. مصر پیمان نظامی تركیه و اسرائیل را عامل بر هم‌زننده موازنه قدرت در منطقه می‌داند و آن را نه‌تنها خطری برای امنیت ملی مصر، بلكه برای امنیت همه كشورهای عرب می‌شمرد. از سوی دیگر، پیمان نظامی تركیه و اسرائیل امنیت ملی ایران را نیز مورد تهدید قرار داده است. این پیمان به اسرائیل اجازه می‌دهد با حضور نظامی در مرزهای باختری ایران نقاط حیاتی و استراتژیك ایران را به گونه‌ای مستقیم تهدید كند. گذشته از آن، اسرائیل با حضور در مرزهای باختری ایران، از امكان دستیابی به اطلا‌عات امنیتی درباره ایران برخوردار شده است. خلبانان اسرائیلی برپایه طرح موسوم به <فضای باز> بر فراز خاك تركیه تمرین برای حمله نظامی به ایران را آغاز كرده‌اند. بدین‌سان، پیمان نظامی تركیه و اسرائیل موجب نگرانی ایران و مصر شد. این پیمان و نیز بركناری دولت اسلا‌م‌گرای اربكان، گرایش ایران به همكاری با مصر را بیشتر كرد.
● تجدید روابط ایران و عربستان و نزدیكی مصر به ایران
عامل موثر دیگر در بهبود روابط ایران و مصر، تجدید روابط ایران با عربستان و الجزایر بوده است. روابط ایران و عربستان كه پس از كشتار نزدیك به ۴۰۰ زائر ایرانی قطع گردیده بود، از سر گرفته شد. روابط ایران و الجزایر نیز كه به دنبال طرح اتهام پشتیبانی ایران از جبهه نجات اسلا‌می الجزایر قطع شده بود، از سر گرفته شد. همچنین روابط ایران با اردن كه پس از پشتیبانی آن كشور از عراق در جنگ ۸ ساله قطع شده بود، نه تنها از سر گرفته شد بلكه به گونه چشمگیر ی بهبود یافت. بیطرفی ایران در جریان اشغال كویت از سوی نیروهای عراقی و خویشتنداری آن در برخورد با گروه‌های دیگر، در بازسازی روابط ایران و كشورهای یادشده بسیار موثر بود. پس از گسترش روابط ایران و عربستان و روشن شدن پیامدهای سودمند آن، مصر شرایط را برای بهبود روابط با ایران مناسب یافت.
● ایران و مصر و مساله فلسطین
ایران و مصر در مورد ضرورت احقاق حقوق مشروع فلسطینیان و برپایی دولت مستقل فلسطین با پایتختی قدس، نظرات یكسان دارند. در نشست سران كشورهای عضو كنفرانس اسلا‌می در تهران در ۱۹۹۷ موضع تهران در برابر روند گفت‌وگوهای صلح به موضع عمومی مصر نزدیك‌تر شد؛ با این حال دو كشور درباره روش‌ها اختلا‌ف‌نظر دارند. اختلا‌ف تهران و قاهره در جریان انتفاضه دوم فلسطین آشكارتر شد. تهران بر تداوم مقاومت و پشتیبانی همه‌جانبه از انتفاضه تاكید می‌كند در حالی كه قاهره سیاست <تعدیل> و <تمكین> را در دستوركار دارد.

اصغر جعفری‌ولدانی

منبع : روزنامه اعتماد ملی