احمدشاه و محبوبه اش

● آخرین محبوبه احمدشاه قاجار
كتاب جدید خسرو معتضد با نام «آخرین محبوبه احمدشاه قاجار» در ۷۹۸ صفحه از سوی انتشارات البرز انتشار یافت. كتاب در سه بخش «لیوادیا تا ایران، مردی به نام شاپشال خان»، «ایران: روسی شدن مشكل است» و «شاه كوچولو و نامه هایی از سن پترزبورگ» ارائه گردیده است. در عصر پتر كبیر، روسیه پیشروی نظامی در صفحات جنوبی خاك خود را در سرلوحه اهداف سیاسی خود قرار داد. حركت رو به زمین ارتش پتركبیر به مقصد آب های گرم خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند و نیز رسیدن به مرزهای شبه قاره هند انجام گرفت. روسیه تزاری از دهه سوم قرن نوزدهم میلادی به عنوان كشور دارای نفوذ در ایران درآمد و گرچه انگلیس نیز در ایران اعمال نفوذ عمیقی داشت اما حرف اول را روسیه می زد و حمایت از تاج و تخت سلسله قاجاریه یكی از مواد قرارداد تركمانچای بود.
از سال ۱۸۲۸ الی ۱۹۱۷ زمان درازی است. ایران در طول این تقریباً نود سال، دربست نیمه مستملكه و نیمه مستعمره روسیه بوده است. سیاستمداران، وقایع نویسان، نویسندگان، سیاحان و نظامیان روسیه به ایران رفت و آمد داشته اند. تعداد قنسولگری ها یا قنسولگری های روسیه در نقاط مختلف ایران از سیزده یا چهارده باب كمتر نبوده است. چند هزار تن از اتباع روس در ایران زندگی و تجارت می كردند یا صاحب شغلی بودند.
روسیه از اواسط دوران پادشاهی ناصرالدین شاه یك گروه قزاق در ایران مستقر كرده بود، بانك استقراضی روسیه در ایران در سال ۱۸۸۹ دایر شد، روس ها رشته ای از امتیازات گسترده در ایران به دست آورده بودند، شیلات دریای مازندران (خزر) در اختیار اتباع آنان بود. بیشتر راه های ایران در انحصار گاری چیان و دلیجان داران روس و قفقاز بود.
امتیاز بهره برداری از جنگل ها و معادن نفت شمال ایران در دست امتیازبگیران روس بود. ایران در ده ها نقطه قفقاز و تركستان و خود روسیه، قنسولگری داشت. بیشتر قنسول های ایران افتخاری و از اتباع روسیه بودند، بیشتر سهام خط راه آهن اسبی و خط آهن تهران - حضرت عبدالعظیم در دست روس ها بود و دولت ایران اجازه نداشت بدون موافقت روسیه راه آهن بكشد. گیلان تقریباً روسیه ای كوچك شده بود و راه مسافرت ایرانیانی كه به اروپا می رفتند، راه انزلی - دریای خزر، بادكوبه، تفلیس، كی یف، مسكو و سن پترزبورگ بود. چند شاهزاده قاجار، در مقاطع گوناگون تاریخی به روسیه پناهنده شدند. بسیاری از مردان سرشناس تاریخ ایران مانند علاء الملك، ارفع الدوله، میرزا حسن خان مشیرالدوله و مشاورالممالك انصاری در دوران قاجار در روسیه ماموریت دیپلماتیك داشته اند. مردان مهمی همچون میرزا حسن خان مشیرالدوله قزوینی كاریر (فعالیت حرفه ای) دیپلماتیك خود را از قنسولگری در تفلیس آغاز كرده اند.
به جز چند سفرنامه از نویسندگان روس و یك رمان «قتل وزیرمختار» و چند گزارش چاپ شده در جراید روسیه و سرانجام «كتاب نارنجی وزارت امور خارجه روسیه» از آن همه مناسبات طولانی نودساله عصر قاجار منابعی در ایران وجود ندارد. در طی این مدت طولانی ایران و روسیه مناسبات گسترده ای وجود داشته است. نویسنده سپس این سئوال را مطرح ساخته است كه به راستی چه زمانی درهای مخازن بایگانی غنی وزارت امور خارجه روسیه تزاری، وزارت خارجه روسیه شوروی و فدراسیون كنونی روسیه به روی محققان ایرانی باز خواهد شد؟
از دیدگاه وی نویسندگان، محققان، دیپلمات ها و مورخان روسیه تزاری و شوروی در تاریخ ۳۰۰ - ۲۰۰ ساله اخیر ایران همان نقش مهمی را ایفا می كنند كه نویسندگان و مسافران و سیاستمداران یونانی و رومی در دوران هخامنشیان و اشكانیان و ساسانیان ایفا كردند. ایران پس از انقلاب كمونیستی و متعاقب وقفه ای دو الی سه ساله كه ناشی از فشار انگلیسی ها و مداخله آنان در امور سیاست خارجی ایران بود، مناسبات خود را با روسیه بلشویكی دوباره از سرگرفت در این دوران سیاستمداران بزرگ روسیه در امور مربوط به ایران اظهارنظر می كردند و دستورهایی می دادند.
نویسنده امیدوار است مقدمه كتابش تاثیرگذار بوده و محققانی در ایران و روسیه باب مذاكره را با همسایگان روس، به ویژه در برهه كنونی كه مناسبات بسیار دوستانه است، بگشایند و خواهان تبادل اسناد تاریخ دو كشور شوند. از دیدگاه نویسنده همین منابع معدود روسی كه در طول این دویست سال به فارسی نشر یافته است، نشان می دهد كه روس ها انصافاً مردمان دقیقی هستند و دید كنجكاوانه خوبی داشته و از عمق بسیاری از مطالب آگاهی یافته اند. اما همزمان مشكل نویسنده با منابع روسی در دوران برقراری حاكمیت كمونیسم غرض داشتن آن نوشته ها بوده است. مثلاً مقالات كه میرزا ابراهیموف نویسنده عضو دفتر سیاسی جمهوری آذربایجان شوروی سابق، هدفمند بود و نوعی بذرپاشی برای تجزیه آذربایجان بود.
همچنین اغلب مطالبی كه نویسندگان شوروی در عصر حاكمیت آن رژیم می نوشتند، در جهت تخطئه نفوذ فرهنگی و همبستگی های قومی ملت ایران با مردم قفقاز و تاجیكستان و تركمنستان و دیگر جمهوری های آسیایی شوروی بود. كتاب «آخرین محبوبه احمدشاه قاجار» به شرح مقطعی از روابط روسیه تزاری و ایران در آخرین دو دهه حاكمیت رژیم تزاری و به ویژه به بخش هایی از مشروطیت اختصاص دارد. این كتاب سراسر تاریخ محض نیست و نویسنده تاریخ را با مسموعات خود و گذشتگان و حكایت و ماجرا در آمیخته و بدان چاشنی زده است تا برای خواننده كتاب كه تمایل به خواندن موضوعات تاریخی دارد، خسته كننده نباشد. نویسنده همچنین امیدوار است كتابش مقدمه ای باشد برای برانگیختن حس پی جویی و كنجكاوی در محققان و نویسندگانی كه تاكنون پرداختن به زمینه وسیع و دست نخورده مناسبات ایران و روسیه مد نظرشان نبوده و امید است با گشوده شدن درهای مخازن بایگانی روسیه، مطالب قابل تعمق تر در دسترس همگان قرار گیرد.

خسرو معتضد
انتشارات البرز
نوبت اول: ۱۳۸۴
تیراژ: ۱۵۰۰ نسخه

منبع : روزنامه شرق