پایتختی برای شیعیان

علی به پسرانش وصیت كرده بود تا او را در خارج از شهر و در محل موعود دفن كنند تا كسی متوجه آنجا نشود، آنها چهار صورت قبر برای وی می سازند و یا چند تابوت به سمت مدینه و بلاد می فرستند و به هر ترتیب به این وسیله سعی می كنند كه مخالفان پدرشان را به اشتباه بیندازند و محل قبر مخفی بماند. در این دوره تنها فرزندانش بودند كه آن هم به طور سری از قبر پدرشان مطلع بودند و امام زین العابدین و فرزندش امام باقر در دوران حكومت مروان بارها و به طور مخفیانه به آنجا سر می زدند.با فروپاشی بنی امیه و روی كار آمدن عباسیان كم كم ترس از تجاوز و تخریب قبر از بین می رود و این رفت و آمدها آشكارتر می شود. امام صادق بارها با گروه های مختلفی از اصحاب و شاگردانش به زیارت آنجا می رفتند و به مرور محل قبر برای شیعیان مشخص می شود. آن موقع قبر امام به صورت دكه ای بود كه سیل آن را ویران كرده بود. «صفوان جمال» از طرف امام صادق دستور داشت تا دوباره آن را ترمیم و بنا كند. شاید بعد از آن بود كه اولین كاروان های زیارتی نجف ثبت نام شیعیان و محبین علی را آغاز كردند.بدین ترتیب از زمان كشف مزار امام علی(ع) (۱۷۰ ه.ق، ۷۶۸ م) نجف به عنوان یك شهر مقدس خودنمایی كرد و به مرور با گذشت زمان و فشار روزافزون مبارزه علیه علویان حالا آنها نجف را به دیگر شهرها از جمله بغداد ترجیح می دادند. در این میان برخی از علمای شیعه هم بودند كه بعد از مهاجرت به آنجا بساط درس و بحث نجف را به راه انداختند.می گویند هارون الرشید اولین كسی بود كه برای قبر امام گنبد و بارگاه ساخت و بعد محمد بن زید علوی ساختمانی برای آنجا بنا كرد تا اینكه در زمان حكومت آل بویه ساختمان باشكوهی را بر روی قبر آن حضرت ساختند و برای ساكنان این «مرقد مقدس» صله و مقرری خاصی در نظر گرفتند.سال های متمادی مبارزه علمی علمای شیعه با تشكیك مخالفانشان در بغداد كه مركز علوم اسلامی آن زمان بود، بخش زیادی از اصول و اعتقادات شیعه را ساخت و تبیین كرد. با گسترش مبارزات و مخالفت های آشكار علیه علویان تا قتل عام شیعیان بغداد و وقوع حادثه «سكنه محله كرخ» به مرور زمان علمای شیعه را به سوی نجف و پناه حریم امامشان كشاند و این زمینه شروع دوره جدیدی از تاریخ نجف و همزمان جریان تشیع و علوم اسلامی شیعه شد.در آن دوره كم وبیش نجف یكپارچه شیعه بود و دیگر از آن جنگ و ستیز اصولی و تشكیك عقاید بغداد خبری نبود. حالا مردم بیشتر سئوالات شرعی داشتند و علمای خبره در اصول و عقاید بغداد دیده، این بار مجبور به اجتهاد در فقه بودند، شاید در همین دوره بود كه در كنار اصول، فقه شیعه نیز كه تا آن زمان در بخشی از اصول و عقاید مطرح می شد، به صورت مستقل تفكیك شد و هر روز بازار فقاهت و اجتهاد داغ تر می شد و این زمینه ای برای تاسیس حوزه علوم دینی مستقل و مدون شیعی علویان بود.نجف پس از حكومت آل بویه و در آن روزهایی كه شیخ الطلایفه محمد بن حسن طوسی حوزه علمیه خود را از بغداد به آنجا منتقل كرد، به عنوان مركز تدریس فقه جعفری و همه علوم دینی درآمد و آل بویه برای شیخ و شاگردانش حقوق و دریافتی ماهیانه قابل توجهی در نظر گرفته بودند كه تا آن زمان بی نظیر بود. چیزی نگذشت كه آوازه و شهرت علمی نجف به عنوان مركز علوم اسلامی به اوج رسید.در زمان حیات امام صادق مدارس علمیه در كوفه و در فاصله ۱۰ كیلومتری نجف از برجسته ترین مدارس علوم دینی بود. به طوری كه می گویند از چهار هزار نفر نیز فراتر می رفت. اما كار شیخ در نجف گسترش و بنای اجتهاد و فقاهت بود. فراغت از كشمكش های علمی بغداد بر سر اصول فرصت پرداختن به فروع را به مكتب شیعه داد و حالا نجف مركز صدور فتوا و مرجعیت شیعه بود.وقوع خشكسالی و كمبود آب حول وحوش قرن هفتم هجری و بازگشت «ابن ادریس» عالم و زعیم علمی آن زمان به شهر حله زادگاهش باعث شد برای مدتی این مركزیت به شهر حله منتقل شود.بعدها در قرن دوازدهم شیوع بیماری وبا، بازگشت زعیم حوزه «شیخ احمد بن فهد حلی» به كربلا، فشار دولت عثمانی بر علما پس از غلبه بر عراق و یا برخوردهای دولت های مختلف صفویه باعث شد، این مركزیت از حله به كربلا برود تا اینكه در قرن چهاردهم سكونت میرزای شیرازی مرجع كل شیعه در شهر سامرا، نجف را به آنجا كشاند و سرانجام پس از او مجدداً این مركزیت به نجف بازگشت.حالا نجف با وجود بیش از ۱۰ هزار طلبه و ظهور بزرگانی چون شیخ مرتضی انصاری، سیدابوالحسن اصفهانی، محمدحسن نجفی، صاحب كتاب جواهر و یا آخوند خراسانی، مركز تشیع و انتشار علوم دینی و كتب اعتقادی و فقهی شیعه بود و شأن علمی اش را شبیه «الازهر» مصر می دانستند.حوزه های اصفهان، مشهد، قم، كاشان و یا تهران همه در سایه جایگاه و ممتاز آن بودند و همه چشم ها به فتوای علمای نجف بود.حالا خصوصیت ایدئولوژی سیاسی، تاریخی شیعه همراه با قوت و اقتدار علمی نجف آنجا را همزمان مركز اداره سیاسی منطقه كرده بود. شاید وقوع جنبش مشروطیت اوج این اقتدار بود و در همین دوره بود كه دولت های مختلف از جمله بریتانیا علاقه مند نفوذ و سهم در این مركز فرماندهی شدند. برای آنها كم هزینه ترین راه، عبور از دروازه های عراق و نفوذ در نجف بود.حالا پس از هفت سال اشغال عراق توسط انگلیسی ها و حاكمیت «ملك فیصل» و با روی كار آمدن دولت جدید عراق فشارها و تنگناهای تاریخی گذشته مجدداً بر حوزه و علمای نجف سایه انداخت تا آنجا كه سرانجام با بالا گرفتن این مبارزات به خصوص تحریك حس ناسیونالیستی عربی و برانگیختن نزاع ریشه دار و تفاخر عرب بر عجم، علمای بزرگ و تاثیرگذار نجف كه عموماً ایرانی بودند را مجبور كرد به كشورشان مهاجرت كنند.حالا در سال (۱۳۰۲ شمسی) آیت الله نائینی و آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی رئیس حوزه علمیه نجف در قم بودند. شاید این اتفاقات زمینه ای شد تا پس از سال ها اقتدار علمی و سیاسی نجف بر جهان تشیع این بار پس از حله، كربلا و یا سامرا نوبت به شهر قم در ایران برسد.نوروز سال ۱۳۰۱ بود كه آیت الله حائری پس از گذشت هشت سال از عزیمت او به ایران حوزه علمیه قم را تاسیس كرد و هرچند كوتاه، مركزیت فتوا و مرجعیت و زعامت از نجف به قم آمد.اوضاع در سال های اولیه حكومت رضاخان به خوبی و خوشی می گذشت تا اینكه آتاتورك بازی های او و بی توجهی اش به نصیحت علمایی از نجف كه پیشتر از او حمایت كرده بودند، این رابطه حسنه را به هم زد. به خصوص اینكه سیاست های مالی و ارزی او و ممانعت از سفر زائران ایران به عتبات اوضاع مالی و وجوهات برای اداره حوزه نجف و تامین جلسه ها را برای بزرگان حوزه علی الخصوص آیت الله اصفهانی دشوار كرده بود و این تا آنجا پیش رفت كه در این جریانات و مشكلات فرزند آیت الله سیدمحمدحسین در نجف به وسیله یكی از طلبه های خشمگین در بین نماز مغرب و عشاء با چاقو به قتل رسید.با این اوضاع آیت الله حائری كه گویا در آن زمان علاقه ای هم به سیاست نداشت، همزمان با تصمیمات تند رضاخان از مذهب زدایی و ماجرای كشف حجاب در ۱۳۱۴ به نجف بازگشت. هر چند كه دیگر از آن نجف پرشور و مقتدر و فتوای علمای طراز اول و درس و بحث ها خبری نبود.این دوره از تاریخ نجف متاثر از اوضاع سیاسی داخلی عراق و ایران پر بود از سیاست زدگی و انزوای علما نسبت به فعالیت های سیاسی و اجتماعی گذشتگان نجف و شروع زمینه ای برای طرح جدی داستان سیاست و دین.حالا شرایط طوری شده بود كه دروس ولایت فقیه آیت الله خمینی هم كه از بهمن ماه ۱۳۴۸ شروع شده بود، ناتمام ماند. دیگر از آن اقتدار پیشین هیچ خبری نبود و هر چه می گذشت با تضعیف حوزه علمیه نجف زمینه به قدرت رسیدن رژیم بعث در عراق بیشتر فراهم می شد.از شروع تاریخ شهر نجف و با تلاقی حوزه و حرم امیرالمومنین تاریخ نجف در واقع تاریخ حوزه علمیه آن شهر بود. هر بار كه بازار علما و درس و بحث در سایه امنیت و آرامش داغ می شد، نجف بر سر زبان ها می افتد و هر دوره ای كه از این اقتدار كاسته می شد، شهر نجف چیزی برای ثبت در تاریخ عراق نداشت.نجف به همراه حله و كربلا از تجاوز هولاكوخان و سپاهیانش مصون ماند. بعدها آل سعود نیز دو بار به آنجا حمله كردند. آنها در سال (۱۲۱۶ ه.ق) پس از تصرف كربلا به طرف نجف تاختند، ولی سرانجام پس از چند روز حمله و محاصره شهر از تصرف آن ناكام ماندند. حمله دوم در سال ۱۲۲۱ ه.ق بود. درست شب نهم ماه صفر، یك ساعت قبل از بامداد. وقتی كه مردم نجف بی خبر از همه جا در خواب بودند، از در و دیوار و حصارهای شهر بالا رفتند و اگر مقاومت بعضی از مردم نجف كه متوجه حمله آنها شده بودند، نبود، آنجا را تصرف می كردند. بعضی از مردم كه متوجه شبیخون و حمله شبانه آنها شده بودند، به سر و روی آنها آتش ریختند و فراری شان دادند.حتی عثمانی ها و ترك ها در اوایل جنگ جهانی هم كاری از پیش نبردند، سرانجام در زمان انگلیسی ها حدود سال ۳۶ ه.ق بود كه با كشته شدن فرماندار و عده ای از ارتش نجف دچار مشكلات و محاصره چهل روزه ارتش بریتانیا شد تا آنجا كه حدود یازده نفر از رجال نهضت و رهبران نجف را به دار كشیدند و بقیه را هم به «هنگام» محل تبعید عراقی های مغضوب انگلیسی ها تبعید كردند.به هر حال نجف در تمام این مدت و نسبت به دیگر شهرهای عراق به خصوص كربلا از جنگ و بلا آسیب كمتری دید و نزدیك به یك قرن و نیم مركز مراجع تقلید شیعیانی بود كه حالا از سرزمین های دور و نزدیك اسلامی از هند و ایران تا افغانستان و سوریه و قفقاز برای تحصیل علوم دینی مذهبشان به آنجا می آمدند.مدرسه علوم اسلامی، مدرسه دینی خواهران، مدرسه عاملی ها، مدرسه هندی، مدرسه صدر، مدرسه افغانی ها، یزدی ها، قزوینی ها از جمله چهل، پنجاه مدرسه ای بود كه تا پیش از این پر از قیل و قال طلبه های مهاجر عرب و عجم بود از افغانستان و هند تا پاكستان و ایروان.از ابن ادریس حلی موسس حوزه علمیه حله، میرزای بزرگ شیرازی صاحب فتوای تحریم تنباكو و رئیس حوزه علمیه سامرا تا عبدالكریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم و بالاخره شخص شیخ الطلایفه محمدبن حسن طوسی موسس حوزه هزار ساله نجف تا مقدس اردبیلی، علامه بحرالعلوم، شیخ مرتضی انصاری تا آیت الله حاج سیدابوالقاسم خویی یا امام خمینی همه ساكنان مهاجر شهر مدرسه ها _ در ۱۶۰ كیلومتری جنوب بغداد و شهر هزار و یك شب، نجف بودند. نادرشاه افشار دستور داده بود گنبد عظیم و ایوان روح بخش حرم حضرت را با خشت های طلایی تزئین كنند. آینه كاری حرم نیز به وسیله هنرمندانی از اصفهان در سال های دهه چهل شمسی انجام شد. قبر امام درون صندوقی از خاتم و ضریحی نقره ای قرار گرفته كه از ساخته های دوران شاه اسماعیل صفوی است و از نفایس روزگار به شمار می رود.ضریح امام به وسیله هنرمندانی از هند و چین در سال ۴۵ ه.ق در هند به همت رهبر شیعیان اسماعیلی ساخته شد و به حرم تقدیم گردید. گرداگرد مرقد را هم چهار رواق دربرگرفته كه همه به زیباترین شكل توسط هنرمندان ایرانی تزئین شده است. صحن حرم از ساخت های دوران صفوی با نمایی از كاشی های خشتی زیبا طوری ساخته شده كه در تمام فصول سال هنگام ظهر شرعی سایه از سمت شرق از میان می رود و دوم اینكه همواره نخستین اشعه آفتاب هنگام بامداد از میان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضریح امام می تابد و «باب الذهب»، «باب الطوسی»، «باب قبله» و «باب سلطانی» چهار دروازه اصلی صحن حرم هستند.هم اكنون مسجد عمران بن شاهی، خضراء، بكتاش ها و مسجد بالاسر از بیوتات ضمیمه و مساجد حرم هستند.آرامگاه حضرت هود و صالح آرامگاه كمیل بن زیاد، مسجد طوسی مسجد نصری ها و جواهری از مساجد معروف و دیدنی این شهر است. «وادی اسلام» نام قبرستان مقدس و معروفی است كه در این شهر واقع شده. معروف است كه می گویند «هر مومنی در شرق یا غرب جهان كه دیده و از جهان برگیرد به روح او ندا می رسد كه به وادی اسلام ملحق شو» و برای این كار فرشته ای است به نام «ملك نقالی» كه ارواح مومنان را از سرتاسر جهان به آنجا منتقل می كند.یكی از همین عرب های قصیده سرا درباره نجف می گوید: «او شهری است كه از پس خورشید مكه یا هلال مدینه محمد(ص)، مثل یك ستاره دنباله دار در آسمان پیروان علی، ستاره بخت شیعیان اوست كه هرچندبار در آسمان تاریخ علویان می درخشد.»

علی احمدی

منبع : روزنامه شرق