« نبرد اورانیوم در نیجریه »

١٥ ماه مه ٢٠٠٨، دیوان عالی نیجریه تقاضای آزادی موقت موسی کاکا (Moussa KAKA)، نماینده رادیو فرانسه بین الملل را رد نمود. این خبرنگار از هشت ماه پیش به دلیل تماس با شورشیان « توآرگ »(Touarégue) در حبس به سر می برد. در فوریه سال ٢٠٠٧، این شورشیان برای تقسیم عادلانه درآمد اورانیوم مبارزه مسلحانه را آغاز کردند. نزدیک به ٨٥ نظامی تا کنون در منقطه « آگادز»(Agadez) که شرکت فرانسوی آروا (Areva) در آنجا حضور دارد، کشته شده اند.
« اگرمبارزه تنها راه برای رساندن صدای ماست، بله ما آنرا انتخاب می کنیم ». این شعار جنبش نیجریه ها برای عدالت (MNJ) است(١). این جریان که اعضای آن از اهالی « توآرگ » می باشند، دوازده سال پس از توافق صلح دولت با مسئولین اولین شورش مسلحانه در ٢٤ آوریل ١٩٩٥، مجددا مبارزه را بر علیه قدرت مرکزی از سر گرفته است. درگیری ها که اینک تا منطقه دریاچه چاد در جنوب شرقی نیجریه گسترش یافته اند، نخست در فوریه ٢٠٠٧ در منطقه « آگادز» در مرکز کشور آغاز گشتند. این جنبش (MNJ) که بیشتر از شورشیان سابق تشکیل شده که در سال ٢٠٠٧ به آن پیوسته اند و از حمایت ارتشیان فراری و نمایندگان محلی برخوردار است، حملات خود را برعلیه تاسیسات نظامی و نمادهای دولت تشدید می کند. آنها علاوه بر پیاده شدن واقعی توافق های سال ١٩٩٥ که « عدم تمرکز» را پیش بینی می کرد خواهان انتقال ٥٠ درصد درآمدهای معدنی به نهادهای منطقه ای، الویت استخدام برای مردم ساکن در محل، فعالیت معدنی، و قطع دادن بی رویه اجازه « استخراج » مواد اولیه و توقف فعالیت کاوش و تحقیق در مراتع می باشند.
جو درگیری در ژوئیه ٢٠٠٧ وقتی که شورشیان ام. ان. جی.(MNJ) یک مهندس کمپانی چینی سینواورانیوم(China Nuclear International Uranium Corporation) را به گروگان گرفتند، تشدید شد. به دنبال این حادثه ازتمام کشورهای خارجی خواسته شد تا اتباعشان را که برای « کاوش و یا استخراج منابع معدنی » در نیجریه حضور دارند از کشور خارج نمایند.
نیجریه سومین صادرکننده اورانیوم در جهان است. تولید سالانه آن، که ١٣٠٠ تن برآورد می شود، ٤٨ درصد درآمد صادراتی اش را تشکیل می دهد. در سال ٢٠٠٣، پس از ٢٠ سال کاهش قیمت، بهای جهانی اورانیوم افزایش یافت : افزایش تقاضای جهانی الکتریسیته و منطق کم کردن گازهای گلخانه ای، آینده پر رونقی برای تکنولوژی اتمی غیرنظامی وعده می دهد (٢). آژانس بین المللی انرژی اتمی (AIEA) در افق سال ٢٠٣٠ حداقل ٢٠ درصد افزایش انرژی اتمی در جهان را پیش بینی می کند (٨٣ درصد در سناریوی حداکثر). براساس نظر سازمان جهانی اتمی (World Nuclear Association ) ، به جز ٣٤ رآکتور اتمی در دست ساختمان، ساخت ٩٣ رآکتوراتمی به بویژه در چین، هند، ژاپن و روسیه برنامه ریزی شده است. بدین ترتیب تقاضای افزاینده برای مواد سوختی اتمی و هم چنین افق پایان منابع « دست دوم » آن (به ویژه اورانیوم نظامی تغییر منظور یافته)، کاوش و استخراج معادن اورانیوم طبیعی را مجددا رونق داده است.
نیجریه که دارای منابع غنی اورانیوم است درعین حال یکی از فقیرترین کشورهای جهان محسوب می شود (١٧٤ مین از ١٧٧ براساس مقیاس توسعه انسانی) و همیشه با بحران های جدی غذایی روبروست. حکومت نیامی (پایتخت) از این رو اهمیتی دوباره برای مواد سوختی اتمی به مثابه ابزاری منحصر به فرد در « نبرد در راه توسعه اقتصادی و اجتماعی » قائل است(٣).
برای بالا بردن درآمدهای معدنی نیجریه، رئیس جمهور ممدو تانه جا (Mamadou Tandja)، تلاش بر تنوع در انتخاب متحدان اقتصادی (پارتنر) دارد. اورانیوم توسط دو شرکت نیجریه و فرانسوی استخراج می شود که گروه آورا .ان. سی. ( Areva NC) (٤) در آن ها سهامدار اصلی است: ٤.٦٣ درصد شرکت معدن سومائیر(Somair) و ٣٤ درصد شرکت معدن آکوتا (Cominak). در ٢٦ ژوئن و٢٥ ژوئیه ٢٠٠٧ ، مسئول امنیت این گروه عظیم فرانسوی سرهنگ ژیل دونامور (Gilles de Namur) و مدیر محلی شرکت آقای دومینیک پن (Dominique Pin) به دلیل حمایت از ام. ان. جی.(MNJ) از نیجریه اخراج شدند (٥). با این همه روابط بین پاریس و نیامی در ژانویه ٢٠٠٨ عادی شد. زمانی که دولت نیجریه تائید نمود که شرکت آروا حق استخراج معدن عظیم ایمورارن (Imouraren) که بزرگ ترین معدن جهان خواهد شد را داراست. در عوض قیمت خرید توسط گروه آروا ٥٠ درصد افزایش یافت.
اما اگر حضور آروا در نیجریه زیرسوال نرفته، دولت نیامی از این پس خود بخشی از تولیدات را به بازار عرضه می کند (٣٠٠ تن در سال) و بدین ترتیب انحصار استخراج اورانیوم فرانسه د رنیجریه پایان می یابد. در نوامبر ٢٠٠٧، شرکت سینو اورانیوم نمانیدگی شرکت دولتی چینی سی. ان.ان. سی (CNNC) که از سال ٢٠٠٦ استخراج معدن پراهمیت « تگیدا »(Tegduidda) را برعهده دارد، حق استخراج معدن آزلیک (Azelik) را نیز به دست آورد. علاوه بر این حق کاوش نیز به ٢٠ شرکت « کوچک » کانادایی – استرالیایی – آفریقای جنوبی و هندی انگلیسی واگذار شده است.
معادن سطحی (واگذارشده و یا درحال مذاکره) بر روی حاشیه غربی فلات آئیر (منطقه آگادز) به وسعت ٩٠ هزار کیلومتر گسترده شده اند، این منطقه بین مرز الجزیره و بلندی های تیگیدی (Tiguidit) قراردارد، هیچ گونه نظر خواهی از مردم ناحیه شمال (لا اقل ٣٠٠ هزار نفر که اکثرا توآرگ هستند) که سرزمین آبا و اجدادی شان به شرکت ها واگذار شده، انجام نگرفت. از اهالی منطقه تگیدا ان توسیوم ( Tegguidda n’Tessoum)، غرب آگادز، خواسته شد که منطقه واگذارشده به سینو اورانیوم را ترک کنند (حدود ٢ هزار کیلومتر مربع). شرکت نیجر اورانیوم لیمیتد (Niger Uranium Limited) ، که کاوش در انگال (Ingal) و اگهازار (Ighazar) را آغاز کرده، استفاده از چاه و قنات های منطقه را برای دام داران ممنوع کرده است. در حوزه ایمورارن (Imouraren) فعالیت های شرکت آروا، حیوان ها را وحشت زده کرده و دامداری را نیز غیرممکن ساخته است.
فعالیت های سنتی مردم منطقه (استخراج سنتی نمک، کشاورزی و به ویژه گله داری محلی) و هم چنین تعادل پیچیده اش به شدت مورد تهدید قرار گرفته است. منطقه که در آینده معدنی خواهد شد، مهم ترین حوزه های مورد استفاده توسط قبایل دامدار و از جمله مراتع حاصل خیز اگهازار را دربر می گیرد (٦). یعنی محلی که « چشم نمک » نام دارد دارد و محل ملاقات سالانه دهها هزار دامدار است و به گله ها اجازه می دهد که به مواد معدنی مورد نیازشان دست یابند.
‌● نگهداری زباله های هسته ای در فضای آزاد
از سوی دیگر معادن جدید که گشایش آنها برای سال های ٢٠١٠ (آزلیک) و ٢٠١٢ (ایمورارن) پیش بینی شده است، وحشت کهنه ای را دو چندان می کند که پس از اولین آزمایش رادیولوژی و بهداشتی در حوزه آزلیک (Azelik) و آکوکان (Akokan) به وجود آمده بود. این پژوهش بین سال های ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٥ به درخواست انجمن محلی آگیر این مان (Aghir In Man) توسط کمیسیون تحقیق و اطلاعات مستقل در مورد رادیواکتیویته (Criirad) و سازمان اتمی حقوق دانان سپرا انجام شد (٧).
طبق نظر کرییاد (Criirad) آب آشامیدنی مردم محلی (٩٠ هزار نفر) دارای سطح رادیواکتیویته ای بالاتر از حد مجاز بین المللی است. زباله های هسته ای از دهها سال پیش در فضای آزاد نگهداری می شوند. پس مانده های خرده آهن های کارخانه در بازار آزاد فروخته شده و توسط مردم در ساختمان و یا در ساخت وسایل آشپزخانه به کار گرفته می شود.
در ماه مه ٢٠٠٧، کرییاد (Criirad) مرکز ملی حفاظت رادیواکتیویته نیجریه و هم چنین مقامات گروه آروا را از حضور ذرات اتمی (استریل) در فضای عمومی مطلع ساخت، امری که باعث شده که تشعشع گاما صد بار بیشتر از میزان طبیعی آن باشد. در نبود یک بررسی علمی جدی به سختی می توان تهدیدات برای بهداشت عمومی در درازمدت را ارزیانی نمود (٨). با این همه شارپا (Sherpa) موارد متعدد بیماری های دستگاه تنفسی شدید را گزارش کرده که همواره از سوی دو بیمارستان محلی که توسط شرکت سومائیر و کومیناک ساخته شده و اداره می شوند، از بیماران پنهان نگه داشته شده است.
این دو شرکت معدنی، دومین کارفرمای کشور پس از دولت هستند و نیازهای متعدد آنها به بسیاری از شرکت های هاله ای سود می رساند. با این همه اساسا ساکنان جنوب کشور یعنی مناطق هوساس (Houssas) و جرماس (Djermas) از قراردادهای اصلی سود می برند، آنها که بهتر آموزش دیده اند و بیشتر در دستگاه اداری و سیاسی حضور داشته و پست های کلیدی را اشغال می کنند. مردم محلی توآرگ که کمتر سواد دارند و به شیوه سنتی گذران می کنند در حاشیه اقتصاد شهرهای معدنی گذران می کنند.
کمی پس از آغاز استخراج معدن آرلیت، پس از آنکه خشکسالی ٧٥ درصد کشت دیم را از بین برد (١٩٧٣-١٩٧٤) بسیاری از اهالی توآرگ لاجرم به شهرهای بزرگ و هم چنین الجزایر مهاجرت کردند. نزدیک به ٢٠ هزار نفر از آنها، در پایان سالهای ٩٠ به کشور باز گشتند.
سخنان عدالت طلبانه سرهنگ علی سایبو(Ali Saïbou) که به ١٣ سال « رژیم فرق گذار» ژنرال سینی کونتچه(Seyni Kountché) پایان داد، آنها را به بازگشت تشویق کرده بود. نیجریه در آن زمان از یک بحران گذرمی کرد و هیچ تدارکی برای بازگشت این افراد پیش بینی نشده بود. توهم در مورد تغییر رژیم زمانی از بین رفت که در مه ١٩٩٠ یک درگیری مابین اهالی توآرگ و نیروهای دولتی چین تابارادن (Tchin Tabaraden) به وجود آمد و با سرکوبی خشن ادامه یافت (٩).
نبود هیچ پاسخی به این سرکوب به دیگر ناامیدی های اهالی توآرگ افزوده شد که احساس کنارگذاشته شدن از سوی آنها در اکتبر ١٩٩١ به شروع اولین شورش انجامید. بر روی کاغذ، در توافق های صلح ١٩٩٥، جز بخشیده شدن شورشیان سابق، تمهیداتی برای توسعه منطقه شمال و غیرمتمرکز شدن کشور پیش بینی شده بود و باید بخشی از درآمدهای معدنی به نهادهای محلی انتقال پیدا می کرد.
اما دوازده سال پس از این توافق، غیرمتمرکز کردن کشور هنوز پایان نیافته است و تصمیم انتقال ١٥ درصد از درآمدهای معدنی به نهادهای محلی فقط در سال ٢٠٠٦ گرفته شده و در عمل پیاده نشده است. و از همه بدتر آن که دادن جوازهای معدنی جدید بدون هیچ گونه جبران خسارتی برای اهالی محل صورت گرفته است. آقای ایسوف آگ ماها(Issouf Ag Maha)، شهردار منتخب چیروزه این (Tchirozéin) که به فرانسه پناهنده شده می گوید : « ما، اهالی توآرگ، درمقابل دلمشغولی های اقتصادی دولت ها به هیچ هم حساب نمی آئیم. آنچه ما می خواهیم آن است که دولت نیجریه و شرکت های معدنی این مسئله که ما در محل زندگی می کنیم را به حساب آورند.»
درماه اوت ٢٠٠٧، وضعیت « ویژه » (نوعی از حکومت نظامی) در منطقه آگادز اعلام شد. از آن زمان سازمانهای دفاع از افراد از دستگیری و زندانی شدن های بی پایه (حدود ١٠٠ مورد) و همچنین اعدام بی محاکمه افراد غیرنظامی (نزدیک به ٧٠ مورد) توسط نیروهای نظامی نیجریه درپاسخ به حملات شورشیان ام. ان. جی. گزارش می دهند. موارد شکنجه، تجاوز، غارت و کشتار گله که تنها منبع زندگی اهالی است، گزارش شده است. نظامیان نیجریه، هنگام جابجائی نیروهایشان در منطقه، از مردم غیرنظامی همچون سپری درمقابل مین ها استفاده می کنند.
این خشونت ها باعث مهاجرت وسیع اهالی شده است. یکی از مسئولین یک انجمن محلی کوچک، که مثل سایرین مجبور به ترک فعالیت هایش در منطقه شده است ، می گوید : « در ایفه روان (Iférouane) فقط ارتش حضور دارد، همه اهالی فرار کرده اند ». وحشت از ضد حمله و جاده های مین گذاری شده، باعث گشته که انتقال آذوقه هرچه مشکل تر انجام گیرد. قیمت ها به شدت افزایش پیدا می کند و فصل توریستی که از منابع اصلی درآمد مردم است عملا آغاز نشده است .
تلاش های لیبی، اتحادیه آفریقا و بورکینا فاسو برای میانجی گری به هیچ کجا نیانجامیده است. رئیس جمهور تاندجا(Tandja) حاضر به مذاکره با شورشیانی که آنها را « دزد و قاچاچی» معرفی می کند، نیست. ورود خبرنگاران به منطقه درگیری ممنوع است (١٠). حکومت نیجریه بر حق خود برای فعالیت آزادنه بر روی منابع طبیعی تاکید می کند و ریشه های بحران را در اهمیت استراتژیک کشور می بیند. از میانه ماه آوریل – مه سال ٢٠٠٨، مجلس از دولت خواسته « تا از تمام امکانات برای یافتن یک راه حل صلح آمیز و دارز مدت برای درگیری استفاده کند.» درگیری که یک « خطر جدی برای ثبات نیجریه به حساب می آید». این خواست تاکنون بی پاسخ مانده است.

نوشته Anna BEDNIK
۱- اطلاعیه ام. ان. جی.(MNJ) در ٢٩ آوریل ٢٠٠٨ http://m-n-j.blogspot.com/
٢- حتی اگر میزان تولید جهانی برق از تکنولوژی اتمی در مجموع ثابت می ماند (بین ١٣ تا ١٦ درصد) میزان مطلق انرژی اتمی افزایش می یابد. OCDE/AIE, “World Energy Outlook ۲۰۰۷, China and India insights”, ۲۰۰۷. ٣- Lire Moustapha Kadi, « Insécurité croissante au Nord Niger : A quand la paix? », Energie pour tous N° ۰۰۷, Niamey, ۵ septembre ۲۰۰۷.
٤- Compagnie générale des matières nucléaires (Cogema) avant son intégration dans le pôle nucléaire du groupe Areva en ۲۰۰۱.
٥- شرکت آروا پس از پیوستن یک سرهنگ نیروهای ملی و امنیتی به ام. ان. جی.(MNJ) مورد سوظن واقع شد. این سرهنگ پیش از این توسط آروا استخدام شده و مبلغ ٨٥ هزار یورو دریافت کرده بود.
٦- با توجه به نیاز معادن آینده به آب، آبهای زیرزمینی عمیق آگادز در مراتع ایگهازر می تواند تمام شود. Lire Alain Joseph, « Quand l’uranium menace le pastoralisme nomade... », Aïr Info n°۷۲, Agadez, mars ۲۰۰۸.
٧- CRIIRAD : « Compte rendu de mission à Arlit / Niger du ۳ au ۱۱ décembre ۲۰۰۳ », ۱۹ décembre ۲۰۰۳, « Impact de l’exploitation de l’uranium par les filiales de COGEMA-AREVA au Niger», ۲۰ avril ۲۰۰۵, « Présence de matériaux radioactifs dans le domaine public à Arlit et Akokan », ۱۴ mai ۲۰۰۷. Samira Daoud, Jean-Pierre Getti, sous la direction de Maître William Bourdon, « La COGEMA au Niger. Rapport d’enquête sur la situation des travailleurs de la SOMAÏR et COMINAK», Sherpa, ۲۵ avril ۲۰۰۵.
٨- در سال ٢٠٠٤، شرکت آروا از انستیتو محافظت رادیواکتیویته و ایمنی هسته ای(IRSN) درخواست یک بررسی را نمود. نتیجه گیری های این بررسی توسط CRIIRAD کمتر از واقع ارزیابی شد. یک بررسی بهداشتی – پزشکی نیزبه خواست شرکت آروا در سال ٢٠٠٥ انجام گرفت. هیچکدام از این بررسی ها بر یک خطر بهداشتی در دراز مدت تاکید نمی کنند.
٩- ٧٠ کشته بنا به ارزیابی دولتی وحدود ٦٠٠ نفر بنا به نظر سازمان های بین المللی و هزار نفر بنا به ادعای توآرگ ها. Mano ag Dayak, Michael Stührenberg, Jérôme Strazzulla, Touareg, la tragédie, Lattès, ۱۹۹۲. ١٠- موسی کاکا ، نماینده رادیو بین المللی فرانسه از ٢٦ سپتامبر به اتهام همکاری با شورشیان درزندان بسر می برد. افراد زیر نیز زندانی هستند: ابراهیم مانزی دیالو(Ibraihim Manzo Diallo) مدیر تبلیغات Aïr Info و سه روزنامه نگار فرانسوی به نامهای پیر کرسیون(Pierre Creisson)، توماس داندوا(Thomas Dandois) از شبکه Arte و فرانسوا برژرون (François Bergeron) از نشریه Désert Rebel