دسترسی به اطلاعات یا هرج و مرج یا هر دو؟ انتخاب با شما است

دسترسی به اطلاعات از ابتدا یكی از عملكردهای اصلی كتابداری و كتابخانه‌ها بوده است و این مهم در دهه‌های گذشته با دسترسی به منابع اطلاعات سنتی میسر گردیده است. رشد فزاینده فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و ظهور مفاهیمی همچون شاهراه‌های اطلاعاتی، شبكه جهانی وب، اینترنت، كتابخانه الكترونیكی، كتابخانه مجازی و غیره، تأثیر شدیدی در تمامی زوایای زندگی بشر و به ویژه بر كتابداری سنتی به جای نهاده است. این مقاله مفاهیم دسترسی به اطلاعات و مشكلات متخصصان اطلاعات در محیط‎های اطلاعاتی و كتابخانه‌های استفاده‌كننده از این فناوری‌های نوین را مورد بحث قرار می‎دهد. بعلاوه برخی موارد عمده و پیامدها و مسائلی كه متخصصان جدید اطلاعات با آن دست و پنجه نرم می‎كنند، تشریح شده است. در چند سال اخیر پیشرفت‎‌های زیادی در زمینه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به وقوع پیوسته است. ظهور مفاهیمی همچون شاهره‌های اطلاعاتی، شبكه جهانی وب،‌ اینترنت، كتابخانه الكترونیكی و كتابخانه مجازی، تمامی زوایای زندگی بشر را تحت تأثیر خود قرار داده است.
به عنوان یك واقعیت، تونی بلر نخست وزیر انگلستان اخیراً بر اهمیت و تأثیر انقلاب اطلاعاتی بر انقلاب صنعتی و كشاورزی تأكید نموده است.هرحال، در هر انقلابی گسترش انقلاب شدیداً بستگی به مكانیزم‎‌های اشاعه آن دارد. بنابراین ممكن است گفته شود كه كامپیوتر یك جنبه كلیدی جامعه اطلاعاتی محسوب نمی‎شود، اما رشد شبكه‌ها اشاعه اطلاعات جهانی را میسر ساخته است. تمامی این پیشرفت‎ها تأثیرات عمیقی بر روی كتابداری گذاشته و اساس كتابداری و جنبه‌های سنتی آن را دگرگون ساخته‌‎اند. سیر این تحولات از كتابخانه به عنوان یك جا و مكان تا فراهم‌‎آوری و دسترسی به اطلاعات، فارغ از مكان و هر نوع محل، ادامه دارد و یك روال طبیعی از اطلاعات كتابی تا اطلاعات الكترونیكی جدید را شامل شده است(Brown[۲]، ۱۹۹۷: Ashraff[۳]،۲۰۰۰. این وضعیت با ورود اینترنت به كتابخانه پیچیده‌‎تر شده است. امروزه شاید خواندن یك كتاب و دریافت مجلات و نشریات ادواری بدون توجه به شبكه جهانی وب و اینترنت غیرممكن به نظر برسد و اینهمه به خاطر جنبه قوی و ظرفیت و محیط چند رسانه‎ای شبكه جهانی وب است.
به عبارت دیگر، اكنون زمان آن رسیده است كه از قدرت و چند جانبه بودن فناوری اطلاعات و ارتباطات درجهت فراهم‌آوری و دسترسی سریع و جهانی به اطلاعات، توسعه خدمات موجود، توانایی ارائه خدمات نوین، تقویت امكانات و تسهیلات همكاری و روش‎های فراهم‌‎آوری اطلاعات به صورت یكپارچه و هماهنگ بدون توجه به شكل، مكان و رسانه‎‌ایی كه اطلاعات را در خود دارد، استفاده كنیم و با شادمانی آنرا مغازه اطلاعاتی در یك قدمی بنامیم كه از نظر كیفیت و بهره‌‎وری در زمینه محصولات و خدمات اطلاعاتی از جایگاه خوبی برخوردار است. با این وجود به نظر می‎رسد كه متخصصان اطلاعات با مسائل و تنگناهایی در رابطه با مغایرت‎ها [ناسازگاری‎‌ها] و اختلافات مواجه هستند، كه منجر به بی‌نظمی و هرج و مرج می‎شود.این نوشته به مفاهیم دسترسی به اطلاعات و تنگناهای متخصصان اطلاعات در محیط اطلاعات و كتابخانه‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات می‎پردازد.
● دسترسی به اطلاعات
دسترسی به اطلاعات و منابع اطلاعاتی یكی از مهمترین اهداف و عملكردهای كتابخانه‌ها و كتابداران محسوب می‎گردد، این مورد در قوانین پنجگانه مشهور رانگاناتان هم به روشنی بیان گردیده است. هر چند كتابخانه‌ها سال‎ها دسترسی به منابع اطلاعات سنتی را برای مراجعین و استفاده‌كنندگان ممكن می‎ساختند با این حال فناوری اطلاعات و ارتباطات و كاربرد آن در تولید، پردازش، ذخیره، بازیابی، اشاعه و انتقال اطلاعات، موقعیت گذشته را به صورت اساسی دگرگون ساخته است. برای مثال اهداف و راهبردها، ماهیت منابع و خدمات، ساختار سازمانی و وظایف و روش‎های ارائه خدمات را به كلی تغییر داده است.
امروزه تعدادی از كتابخانه‌ها دسترسی به منابع الكترونیكی را با فراهم‌‎آوری یك دوجین از پایگاه‌های اطلاعاتی كتابشناختی رایانه‌ای و دسترسی به اطلاعات در اینترنت به طور فزاینده‎ای میسر ساخته‌‎اند (Fecko[۴]، ۱۹۹۷).
بعلاوه با توجه به ظهور نشر الكترونیكی، مؤلفین انتشارات و مقالات علمی و منابع آموزشی كه در مؤسسات مختلف كار می‌‎كنند به منظور انتشار نوشته‌های خود نیازی به طی كردن فرایند دشوار و معمول در انتشار نوشته‌های چاپی گذشته ندارند. رشد سریع اینترنت و اینترانت در مؤسسات دسترسی به اطلاعات را تسهیل كرده است. بنابراین هركس قادر است تلاش‎های صورت گرفته در زمینه دسترسی به انواع اطلاعات شامل دسترسی كتابشناختی، دسترسی فیزیكی، دسترسی هوشمند و دسترسی شبكه‌‎ای به خدمات و منابع و در نتیجه افزایش استفاده از اطلاعات را با چشم خود ببیند.
●چشم‌‎اندازهای دسترسی
دسترسی به منابع اطلاعاتی سنتی و یا الكترونیكی بایستی از دیدگه‌های مختلف از جمله استفاده‌كننده، موضوع، فراهم‌‌‎كنندگان اطلاعات و زیرساخت‎های فنی قابل دسترس، مورد توجه قرار گیرد. بعلاوه استفاده‌كنندگان تقاضاهای دسترسی خود را از مكان‎های مختلف مثل اداره، كتابخانه، آزمایشگاه یا خانه و با استفاده از ابزارهای سخت‌‎افزاری و نرم‌‎افزاری متفاوت ارسال می‎نمایند. نظر فاستر[۵] در این زمینه این است كه رابط مورد استفاده برای دسترسی به منابع در كتابخانه الكترونیكی بایستی تا پائین ‎ترین سطح ممكن قابل سازگاری و استفاده باشد به طوریكه انتظارات همه استفاده‌كنندگان را برای استفاده از نظام برآورده نماید و این سؤال را مطرح می‎كند كه آیا ذخیره و نصب یك محصول نرم ‎افزاری اضافی برای مشاهده منابع ضروری به نظر می‎ رسد؟ بعلاوه آیا تفاوت‎های گروه‌های استفاده‌كننده و انواع منابع گوناگون مورد توجه قرار گرفته است؟ در جهت تلاش برای رویارویی با مسائل و تنگناهای دسترسی به منابع طرح‎هایی به انجام رسیده است.
برای مثال طرح اروپایی Decomate II با گسترش و ارائه خدمات به استفاده ‎كنندگان نهایی، دسترسی به منابع اطلاعاتی متنوعی را در كتابخانه‌های مختلف اروپا میسر ساخته و با استفاده از یك رابط واحد وظیفه خدمت به كتابخانه‌های دیجیتالی اروپا در زمینه اقتصاد را به عهده دارد.درآینده نزدیك هركس قادر خواهد شد به سطوح گوناگون منابع الكترونیكی اطلاعات دسترسی داشته باشد. تقاضاهای انبوه با استفاده از شبكه‌های دانشگاهی همیشه قابل دسترس و پاسخگویی هستند و افراد دیگر می‎‌توانند از شبكه‌های از راه دور دیگری كه نیاز دارند، برای مثال از اینترنت استفاده نمایند (Lancaster and Sandore[۶]، ۱۹۹۷).پیشرفت در موارد بالا تحولات زیادی در چشم ‎انداز كنونی كتابخانه‌ها بوجود آورده است و این نیازمند ایجاد و بكارگیری یك طرح راهبردی است، این طرح بایستی بر دسترسی به اطلاعات و گسترش خدمات جدید، خلاقانه و ارزش افزوده تأكید داشته باشد.
●پیامدها و مسائل چالش ‎برانگیز
با توجه به تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و حركت به سمت جامعه بدون كاغذ، كتابخانه بدون كتاب، مراكز اطلاعات دیجیتالی، كتابخانه‌های مجازی و غیره درست نیست كه با توجه به مسائل اخلاقی، حقوقی، اقتصادی و فنی بی‌شمارملازم با آن، نام آن را "آرمان اطلاعاتی" بگذاریم. همانطور كه هنری فوردIIا[۷] هم بدرستی اشاره می‎كند، موفقیت‎‌های فنی و اقتصادی در چند سال گذشته همه مسائل را حل نكرده و حتی مسائل و مشكلات غیرقابل پیش‎بینی و زیادی را به همراه داشته است.برخی از مشكلات متخصصان اطلاعات كه سبب سرگردانی آنها شده است، از رویارویی تفاوت‎ها و اختلافات كه منجر به بی‌نظمی و هرج و مرج شده سرچشمه گرفته و در ادامه مورد توجه قرار می ‎گیرد:
●عناوین/سرفصل‎های مسائل
برخی عناوین، پیامدها و مسائل پیش روی متخصصان جدید اطلاعات به قرار زیر است:
▪ جذابیت ‎های كامپیوتر: آیا كامپیوتر خلاقیت را از بین می‎برد؟
▪ ایمنی / رازدار بودن برای مراجعین- محرمانه ماندن یك اتفاق
▪ تروریسم چند رسانه ‎ای
▪ بی‎‌نظمی
▪ چه آینده‎ای برای كتابداران و كتابخانه‌ها متصور است؟▪ آیا در آینده حق مؤلف در اینترنت باقی می‎ماند؟
▪عدم سازماندهی و عدم تخصص‎گرایی در محیط شبكه.
▪ مراقبت كاركنان از اطلاعات كامپیوتر.
▪ مزاحمت‎های رایانه‌ای (دستبرد زدن به كامپیوترها) به عنوان یك جرم؟
▪ فناوری اطلاعات مفید است یا مضر؟
▪ ظهور فناوری نوین می‎تواند كیفیت زندگی را پایین بیاورد.
▪ آیا حفاظت و آرشیو اطلاعات دیجیتالی امكان پذیر است؟
▪ ایجاد منابع به شكل الكترونیكی با استفاده از فناوری ضرورتاً آنها را به راحتی قابل دسترس نمی‌‎‎سازد!
▪ چه كسی مسؤل درستی و اعتبار اطلاعات موجود در شبكه است؟
▪ در محیط فناوری اطلاعات استفاده‎ كننده چه كسی است ... كارمند، استفاده‌‎كنندگان داخلی استفاده‌‎كنندگان بیرونی یا همه؟
● شبكه اغواگر
▪ از بین رفتن شكل سنتی، میزان طول عمر كتابخانه مجازی.
روشن است كه پیامدهای چالش برانگیز، مسائل مربوط به حفظ حریم خصوصی / ایمنی ورود غیر مجاز به شبكه، حق مؤلف، نیروی انسانی، ساختارهای سازمانی، مالكیت در مقابل دسترسی، جرم‎های اینترنتی/ خصوصی بودن، محافظت، مسئولیت اعتبار و صحت اطلاعات و غیره است كه جزئیات برخی از این موارد در جاهای دیگر به تفصیل بیان شده است (Seetharama، ۲۰۰۲).
●● نتیجه ‎گیری
ظهور فناوری اطلاعات و ارتباطات در كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی میزان بهره‌‎وری را افزایش داده و كیفیت دسترسی به منابع و خدمات كتابخانه‌ها را تسهیل نموده است، بنابراین انواع شیوه‌های دسترسی به اطلاعات همچون دسترسی به اطلاعات كتابشناختی، دسترسی فیزیكی، دسترسی هوشمند و دسترسی از طریق شبكه به منابع و خدمات به صورت یك واقعیت نمود پیدا كرده است، البته این موارد پیامدهای چالش برانگیز زیادی نیز با خود به همراه آورده است. برخی مسائل بحث برانگیز برای متخصصان اطلاع‌رسانی عبارتند از:
۱- چگونه می‎توان امنیت و حریم خصوصی خود را در ارتباط با دیگر مراجعین، كاربران و كاركنان سازمان حفظ نمود؟
۲- آیا می‎توان نسبت به توانایی و پایایی ساختار ایجاد شده بوسیله فناوری اطلاعات كه ساختارهای سنتی را از بین برده است، مطمئن شد؟
۳- چگونه می‎توان از عدم تخصص‎گرایی كه مرتب باعث پایین آمدن كیفیت زندگی می‎شود و همزمان با فناوری اطلاعات نموده یافته است، جلوگیری كرد؟
۴- چه چیزهایی باید یاد گرفته شود و چه چیزهای ارزش یادگیری ندارند؟
۵- در ارتباط با استفاده از محمل‎های الكترونیكی اطلاعات چه وقت حق مؤلف زیر پا گذاشته می‎شود؟
۶- در یك محیط مبتنی بر شبكه چه كسی مالك اطلاعات است؟
۷- چگونه می‎شود از ارعاب و وحشت در فضای شبكه جلوگیری كرد؟
۸- چگونه می‎توان مسائل مربوط به ایمنی و حفظ حریم خصوصی را حل نمود؟
۹- چگونه از شكل‎های اطلاعات الكترونیكی محافظت و نگهداری كنیم؟
۱۰- آیا این امكان وجود دارد كه در رابطه با چگونگی استفاده از برخی پایگه‌های اطلاعاتی، به كاربران و مراجعین خود به صورتی كامل و جامع آموزش دهیم؟
۱۱- چگونه از خرابی رایانه جلوگیری كنیم؟ یا ایرادهای رایانه را حل كنیم؟
۱۲- چگونه اطلاعاتی را كه از درستی و اعتبار آنها مطمئن نیستیم توزیع كنیم یا اشاعه دهیم؟ و چگونه از اشاعه آن جلوگیری كنیم؟
۱۳- حد فاصل بین سانسور و آزادی بیان را چگونه بشناسیم؟
۱۴- آیا هنگامیكه استفاده‌كنندگان نهایی به خدمات و منابع به صورت مستقیم و از طریق یك نرم‎افزار كاربرپسند، دسترسی دارند، رشد مجموعه در اولویت است یا ارائه خدمات اطلاع‌رسانی؟خلاصه اینكه تحولات گوناگونی كه در چشم‎اند از كنونی كتابخانه‌ها روی داده است یك نوع ناپایداری و غیر قابل پیش‎بینی بودن و به عبارتی یك حالت بی‎‌نظمی و هرج و مرج بوجود آورده و تعدادی از كتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی را دچار سردرگمی نموده است.از آنجائیكه امروزه حالت پذیرش و تسلیم در مقابل سرنوشتی كه ماشین وضع نموده به صورت مد روز درآمده است نقل قول براون در این زمینه جالب به نظر می‎رسد" همانگونه كه ما به یك شبكه فعال وصل می‌‎شویم، خیلی از مواردی كه صرفاً به عنوان عصب ‎ها یا گره‌هایی در شبكه نمایان می‎شود غیر قابل پیش‎‌بینی، غیرقابل فهم، غیر قابل نظارت و كنترل است و حتی خیلی از چیزها را اصلاً متوجه نمی‎شویم ... اما این واقعیت فاصله فرهنگی واقعی را نشان می‎دهد ... تعارض عمده این است كه این پل‎های الكترونیكی برای فضای زمانی و گستره مكانی خاصی طراحی شده و قادر است به عنوان یك میانجی قوی برای آنچه كه ما می‎خواهیم با آن ایجاد ارتباط بكنیم عمل ‎نماید. اینترنت در شكل امروزی خود بیشتر از بدی‎هایی كه دارد از پتانسیل خوب و مفید بودن برخوردار است. اما این فقط یك قسمت كوچكی از فضای گسترده و قوی اطلاعاتی است كه در آن هر كس قادر است شكل، ساختار، كیفیت و درستی هسته تمامی ارتباطات و تأملات بین خانواده‌ها را تضعیف و متزلزل نماید. اكنون به نظر می‎رسد اگر ما بیشتر بوسیله ابزارهای دیجیتالی ایجاد تعامل بكنیم، بیشتر با همدیگر قطع رابطه كرده‎‌ایم".علی‎رغم آنچه كه در بالا گفته شد ما بایستی یك الگوی قوی- برای برخورد با فناوری اطلاعات – با مبنایی ساده اما یك اصول پایدار ایجاد كنیم. همانطور كه این حرفه در حال رشد است، همزمان یك كار دسته جمعی در زمینه مقابله با مضرات آن ضروری به نظر می‎رسد.ما باید روش استفاده درست و احتراز از معایب فناوری اطلاعات در مراكز اطلاع‌‎رسانی و كتابخانه‌ها را یاد بگیریم.در نتیجه به نظر می‎رسد دسترسی به اطلاعات و بی‎‌نظمی (كه ممكن است بعداً غالب شود) تنها گزینه‌ای است كه برای ما قابل دسترس است.

پی ‎نوشت‎ها:
*. Seetharama, S. "Information access or Chaos or Both? Choice is yours!". In: Information access, Management and exchange in the technological age. M. Bavakutty et all. New Dehli: ESS ESS Publication, ۲۰۰۳. P. ۱۰۲-۱۰۹.
۱. S. Seetharama
۲. Brown
۳. Ashraf
۴. Fecko
۵. Foster
۶. Lancaster & Sandore
۷. Henry Ford
منابع:
۱. Ashraff (t). The new digital Paradigm: A challenge to librarianship. (In Second National Convention of MANLIBNWT on" Challenges ۲۰۰۰". Ahmedabad. ۳-۵ Feb, P ۲۶-۳۲.)
۲. Brown (D). Cyber Trends. ۱۹۹۷. Pengiun books.
۳. Fecko (MB). Electronic Resources: Access and Issues. ۱۹۹۷. London, Bowker Saur.
۴. Foster (W). Towards the electronic Library.
۵. Lancaster (F W) and Sandore (B). Technology and Management in Library and information Services. ۱۹۹۷. Library Association Publishing. London.
۶. Seetharama (S). Information Science and Information Technology: Chaos, Conflicts and Contradictions. (In Press).
نوشته: پرفسور اس. سیتاراما[۱]
ترجمه: غلام حیدری كارشناس ارشد علوم كتابداری و اطلاع رسانی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران