روش‌های مدرن بسته بندی مواد غذایی

روزانه بیش از پنج میلیارد لیتر آب آشامیدنی، شیر، آب میوه و سایر مواد غذایی مایع در جهان مصرف می شود. بسته بندی و روش نگهداری نقش مهمی در حفظ كیفیت این محصولات دارد. در واقع مواد غذایی سالم باید بدون نیاز به افزودن مواد نگهدارنده و یا نگهداری در یخچال، بسته بندی شود و در اختیار مصرف كنندگان قرار گیرد. چنین امری چگونه ممكن است؟ مقاله حاضر در صدد ارائه تاریخچه مختصری از روش های بسته بندی و تشریح آخرین فناوری ها در این زمینه است كه در قالب بسته بندی اسپتیك ظهور پیدا كرده است.
در دوران های اولیه تاریخ وقتی بشر غذایی را به دست می آورد بلافاصله آن را به مصرف می رساند. خانواده ها و روستاییان آنچه را كه تولید می كردند یا به دست می آوردند خود مورد استفاده قرار می دادند. آنها چون خودكفا بودند لذا نیاز كمتری به بسته بندی غذا یا نگهداری و نقل و انتقال آن وجود داشت. زمانی كه نیاز به ظروف احساس شد، طبیعت پاره ای مواد نظیر لفاف و پوسته در اختیار بشر می گذاشت تا نیازهای خود را برطرف كند. بعدها ظروف تهیه شده شكل تكامل یافته ای به خود گرفت و از مواد طبیعی چون چوب كنده كاری شده، گیاهان بافته شده و استخوان حیوانات ساخته می شد. از زمانی كه مواد معدنی و شیمیایی كشف شد، فلزسازی و سفالگری توسعه پیدا كرد كه در نتیجه آن سایر اشكال بسته بندی نیز به وجود آمدند.بسته بندی برای موارد متعددی مورد استفاده قرار می گیرند: ۱- بسته بندی محصولاتی كه تعداد زیادی از مصرف كنندگان مشتری آن هستند ۲- محافظت كالاها از آلودگی، آسیب های طبیعی و سرقت ۳- امكان حمل و نقل و نگاهداری كالا ۴- درج اطلاعات و طراحی رنگی برای نشان دادن جذابیت كالا. برای هر محصولی بسته بندی خاصی وجود دارد. اگرچه بسته بندی امروزی امری بدیهی به شمار می رود ولی استفاده از این روش نتیجه سال ها ابداع و در پاره ای موارد اتفاقات ناگهانی بوده است.
• انواع بسته بندی
امروزه انواع بسته بندی در بازار به چشم می خورد كه از مواد مختلف نظیر كاغذ، پلاستیك، فلز یا شیشه ساخته می شوند. اما شیوه اصلی برای شناخت بسته بندی ها ، تقسیم آنها به «انعطاف پذیر» ، «نیمه منعطف» و «سخت» است. بسته بندی به شیوه منعطف شامل كیسه های كاغذی، پوشش های پلاستیكی كه چیپس در آن ریخته می شود و پاكت های كاغذی یا نایلونی كه وسایل خریداری شده برای منزل حمل می شوند. یك نمونه بسته بندی نیمه منعطف جعبه های مقوایی است كه حبوبات، وسایل كوچك مربوط به خانه، بسیاری از اسباب بازی ها و پاره ای از مواد غذایی درون آنها بسته بندی می شود. برای بسیاری از مواد غیرغذایی بسته بندی مورد استفاده از مواد سخت تهیه می شود كه روكش آن به داخل جعبه تا می شود و می توان آن را در گوشه ای نگاهداری كرد. اشكال بسته بندی سخت نیز شامل صندوق، بطری های شیشه ای و قوطی های فلزی است. درباره تاریخچه بسته بندی به شیوه منعطف باید گفت كه برای نخستین بار چینی ها از این روش استفاده كردند. آنها در اوایل قرن اول قبل از میلاد، از برگ درخت توت برای بسته بندی كردن غذا استفاده می كردند. طی قرن های بعد چینی ها این روش را توسعه بخشیدند و تكنیك های بسته بندی كاغذی را اصلاح كردند. به تدریج این شیوه بسته بندی به دیگر نقاط آسیا و اروپا انتقال یافت. در سال ۱۳۱۰ میلادی بسته بندی كاغذی وارد انگلستان شد و در سال ۱۶۹۰ به پنسیلوانیا در آمریكا رسید. گام مهم برای استفاده از كاغذ در بسته بندی ها نخستین بار با تولید پاكت برداشته شد. پاكت های كاغذی تجاری برای اولین بار در سال ۱۸۴۴ در بریستول انگلستان به تولید انبوه رسید. مدت كوتاهی بعد و در سال ،۱۸۵۴ «فرانسیس وول» ماشین ساخت پاكت را در آمریكا اختراع كرد. پیشرفت های بیشتر طی دهه ۱۸۷۰ رخ داد كه شامل تولید پاكت های كاغذی چسبی و تاشو در انواع مختلف می شد كه تا به امروز مورد استفاده قرار می گیرند. در سال ۱۹۰۵ تولید ماشینی پاكت های كاغذی چاپی به صورت اتوماتیك درآمد. دیگر استفاده مهم از كاغذ، ساخت جعبه مقوایی بود كه از آن برای بسته بندی حبوبات استفاده می شد. نخستین كارتن كاغذی- اغلب به عنوان بسته كاغذی نازك نامیده می شد- در سال ۱۸۱۷ در انگلستان و ۲۰۰ سال پس از چینی ها كه جعبه كاغذی یا مقوایی را اختراع كردند به تولید رسید.
استفاده از كاغذ و جعبه های مقوایی در طول قرن بیستم گسترش عام یافت. با ظهور پلاستیك به عنوان یك پوشش بسته بندی با ارزش (اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰) این ماده جانشین كاغذ شد. اخیراً مدافعان محیط زیست تبلیغات گسترده ای را آغاز كرده اند كه پلاستیك از نظر زیست محیطی محصول نامناسبی است. حقیقت این است كه امروزه كاهش میزان استفاده از مواد در بسته بندی معمولاً مهم تر است تا ساخت بسته هایی كه از نظر مواد با محیط زیست سازگاری بیشتر دارند.
شیشه یكی دیگر از موادی است كه بیشتر برای بسته بندی مایعات مورد استفاده قرار می گیرد. اگرچه ساخت شیشه از ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد باب شد ولی تولید صنعتی آن از ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد در مصر آغاز شد. برای ساخت شیشه از موادی نظیر سنگ آهك، شن و سیلیكات كه به مقدار زیادی در دسترس بود استفاده می شد. همه این مواد به شكل ساده ای با هم مخلوط و سپس به آن حرارت داده می شد. از زمان كشف این روش تركیب و عناصر ساخت شیشه كمترین تغییر را داشته اند اما فناوری و شكل دادن به آن پیشرفت بسیاری پیدا كرده است.
شكل دهی به شیشه كه در قرون ۱۷ و ۱۸ توسعه پیدا كرده بود امكان بیشتری برای تولید اشكال مختلف و دكوری فراهم كرد. نام سازنده و نوع شیشه می توانست بر روی آن حك شود كه به نوعی بیانگر هویت كارخانه نیز بود. با توسعه فناوری ها در قرون ۱۸ و ،۱۹ قیمت انواع محصولات شیشه ای رو به كاهش گذاشت. «اونز» اولین ماشین چرخشی تولید بطری شیشه ای را در سال ۱۸۸۹ اختراع كرد. بلافاصله بطری های شیشه ای در شكل های متنوع و اندازه های مختلف به جذابیت اقتصادی برای محصولات مصرفی تبدیل شد و از اوایل قرن نوزدهم تا دهه ۱۹۶۰ بطری های شیشه ای بازار محصولات مایع را در اختیار گرفتند. یك ماشین مدرن به عنوان نمونه روزانه ۲۰ هزار بطری در روز تولید می كند.زمانی كه سایر بسته بندی ها نظیر فلزات و پلاستیك در دهه ۱۹۷۰ عمومیت پیدا كردند بسته بندی شیشه ای برای محصولات با ارزش بالا مورد استفاده قرار می گیرد. امروزه از شیشه به عنوان یك بسته بندی سخت استفاده های متنوعی صورت می گیرد. وزن، شكنندگی و قیمت آن در مقایسه با محصولات فلزی و پلاستیكی بازار بسته بندی شیشه ای را كم رونق كرده است، اما برای محصولات با چشم انداز كیفیت بالا و نگاهداری بهتر و بیشتر شیشه هنوز یك محصول بسته بندی موثر است.
• بسته بندی اسپتیك
بسته بندی اسپتیك شیوه ای جدید برای نگهداری محصولات غذایی در مدت زمان طولانی و خارج از یخچال است كه تا زمان باز كردن بسته تازگی محصول را حفظ خواهد كرد. وقتی كه برای اولین بار شیر و آب میوه به شیوه اسپتیك در قفسه ها و یخچال های مغازه ها عرضه شدند با عدم اطمینان مصرف كنندگان روبه رو شدند. در واقع این پرسش در اذهان عمومی شكل گرفت كه چگونه ممكن است مواد غذایی فاسد شدنی ماه ها در قفسه های مغازه ها و بدون نگهداری در یخچال تازه بمانند؟ حتماً می بایست به آنها مواد نگهدارنده افزوده شده باشد. اما در واقع مواد غذایی كه در داخل بسته های اسپتیك پر می شوند هیچ نیازی به افزودن مواد نگهدارنده ندارند؛ چرا كه یك روش با ماندگاری طولانی مدت، محصولات لبنی مایع را در دمای ۱۳۷ درجه سانتیگراد به مدت چهار ثانیه حرارت داده و بلافاصله در بسته های استریل پر می كنند. در مورد آب میوه (محصولات با اسید بالا) محصول را در دمای ۹۵-۸۰ درجه سانتیگراد به مدت ۳۰-۱۵ ثانیه حرارت می دهند و سپس به صورت اسپتیك پر می كنند. هر دو روش به نحوی طراحی شده است كه تنها مقدار كمی از ویتامین ها و املاح معدنی از بین بروند. این فرآیندها زمان نگهداری محصول را به مدت چندین ماه خارج از محیط یخچال افزایش می دهد. پس از باز شدن بسته، محصول می بایست در یخچال نگهداری شود. در روش دیگر كه برای ماندگاری كوتاه مدت است محصولات لبنی مایع (شیر) را در دمای ۷۲ درجه سانتیگراد به مدت ۱۵ ثانیه حرارت داده تا میكروب های بیماری زای موجود در آن كه باعث فاسد شدن می شوند از بین بروند. این فرآیند زمان نگهداری محصول را به مدت یك هفته در یخچال افزایش می دهد. مواد غذایی با بسته بندی اسپتیك در مقایسه با كنسروها و یا مواد غذایی (پاستوریزه) كه فرآیند آنها در دمای بالا و مدت زمان طولانی انجام شده است از طعم و رنگ بهتری برخوردار هستند؛ چرا كه اثرات جانبی بسته بندی با قوطی را كه نتیجه واكنش اكسیژن با فلز قوطی است ندارند. امروزه در بازارهای جهانی به جز بسته های اولیه آجری شكل، می توان انواع بسته های اسپتیك را در اندازه و شكل های مختلف با در هایی كه قابلیت باز و بسته شدن آسان را دارند یافت. در حال حاضر تنوع كالای بسیاری در بسته های اسپتیك وجود دارد و در كشورهای مختلف جهان محصولاتی چون شیر، خامه، آب میوه، سوپ، رب گوجه فرنگی، انواع دسر، شربت، نوشیدنی هایی كه از سویا تهیه می شوند و همچنین نوشیدنی هایی كه مكمل غذایی به شمار رفته و انرژی زا هستند و حتی تخم مرغ مایع در بسته های اسپتیك عرضه می شوند. فناوری فرآیند اسپتیك كه از ۲۵ سال گذشته به صورت تجاری رواج پیدا كرده است چنان تاثیر جهانی بر روی صنعت مواد غذایی گذاشته است كه انجمن بین المللی مهندسین صنایع غذایی در سال ۱۹۸۹ از آن به عنوان مهمترین پیشرفت صنعت مواد غذایی در قرن بیستم نام برد.

ارسطو محرابی

منبع : روزنامه شرق