شناخت خواص ”گیاهان داروئی“

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارو درمانی بوده‌اند. امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان از افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضد سرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد. اگرچه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند.
اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی ـ طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آن‌جائی که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این‌رو ”سرزمین سبز“ سعی دارد در حد مقدور خود و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کند. به‌همین منظور در این شماره نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار دارواش، بنفشه سه‌رنگ و سنبل‌الطیب با هم می‌خوانیم:
● دارواش
Viscum album L. (Loranthaceae) European mistletoe, White mistletoe
▪ ریخت‌شناسی:
گیاه پایا، انگل درختان مختلف جنگلی، بدون کرک، صاف درخشان تقریباً چوبی، همیشه سبز متمایل به آبی مات یا متمایل به زرد رنگ می‌باشد. برگ‌ها در زمستان همیشه سبز و پایا، متقابل، ضخیم، چرمی و گوشت‌دار، پهن دراز، بدون کرک، سبز مات است. گل کوچک، سبز فام، بدون دمگل، میوه به‌صورت هسته مدور و گویچه‌ای سفید رنگ. هر ۶ ـ ۵ عدد مجتمع در محل دو شاخه شدن شاخه‌ها می‌باشد.
▪ محل رویش:
در لواسان، دره روخانه سفید رود، جنگل رستم آباد، نزدیک رشت، جنگل گلستان، بندر گز، جنگل‌های کوهستانی بین تنکابن و چورته پراکندگی دارد.
▪ قسمت مورد استفاده:
برگ، میوه، شاخه‌های کوچک.
▪ کاربرد درمانی
خاصیت کاهش‌دهندگی فشار خون و آرام‌بخش دارد. به‌طور سنتی در فشار خون بالا و سردرد ناشی از آن، آرترواسکلروزیس، ضربان قلب بالا با منشاء عصبی به‌کار می‌رود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
دو مکانیسم برای افزایش سمیت سلول‌های کشنده طبیعی (NK) در درمان تومورها به‌وسیله گیاه گزارش شده است:
۱) تسریع باند شدن بین NK و سلول‌های هدف تومور
۲) تقویت رسپتورهای موجود در NK برای این‌که سلول‌های هدف تومور را شناسائی کنند.
▪ احتیاط مصرف:
به‌دلیل اثرات سمی دانه گیاه، مصرف نشود.
▪ منع مصرف:
در زمان بارداری مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
اسیدهای چرب، آلکالوئید، فلاوونوئید، لاکتین، ترپنوئید، ویسکوتوکسین، موسیلاژ، ساکارید، تانن، نشاسته.
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) دم‌کرده: ۶ـ۲ گرم برگ خشک گیاه، سه بار در روز میل شود.
۲) عصاره‌ مائی: به نسبت ۱:۱ در الکل ۲۵%، ۳ـ۱ میلی‌لیتر، سه‌ بار در روز میل شود.
۳) تنتور: به نسبت ۱:۵ در الکل ۴۵%، ۵/۰ میلی‌لیتر سه بار در روز میل شود.
۴) دم‌کرده: به نسبت ۱:۲۰ در آب سرد، ۱۲۰ـ۴۰ میلی‌لیتر روزانه میل شود.
۵) عصاره نرم: به نسبت ۱:۲ دم‌کرده یا تنتور ۶/۰ـ۳/۰ میلی‌لیتر، سه بار در روز میل شود.
▪ مصرف غذائی:
عموماً به‌عنوان غذا مصرف نمی‌شود.
● بنفشه سه‌رنگ
Viola tricolor L.(Violaceae) Wild pansy, Heartsease,Pansy
▪ ریخت‌شناسی:
گیاه یک‌ساله، دوساله یا چندساله، کرکدار، غالباً منشعب و بسیار کوچک با ساقه‌های غالباً بسیار کوتاه، منشعب شامل چندین گل است. برگ‌ها تخم‌مرغی، پهن‌ دراز یا نیزه‌ای و کنگره‌ای با گوشوارک‌های خطی یا انگشتی، پائینی‌ها تخم‌‌مرغی و دارای گل کوچک، به رنگ‌های سفید، زرد، بنفش یا بنفش یاسی کمرنگ و یا مخلوطی از این رنگ‌ها می‌باشد.
▪ محل رویش:
در مناطق البرز و اطراف تهران، شمال، غرب و شامل غربی پراکندگی دارد. فرم‌های اصلاح‌شده این‌گونه امروزه در بیشتر نقاط ایران در باغچه‌ها کاشته می‌شود.
▪ زمان برداشت:
در محل کامل گل‌دهی گیاه که معمولاً از اردیبهشت تا شهریور ماه است، جمع‌آوری می‌گردد.
▪ قسمت مورد استفاده:
قسمت‌های هوائی گیاه.
▪ کاربرد درمانی: در درمان روماتیسم، برونشیت، سیاه‌سرفه، سوختگی ادرار پای اطفال، زخم واریس و اگزما کاربرد دارد و از دم‌کرده آن برای شستشوی پوست دارای خارش استفاده می‌شود. به‌دلیل افزایش ادرار، در درمان التهاب مثانه و تکرر ادرار به‌کار برده می‌شود. به‌خاطر ساپونین موجود در آن یک خلط‌آور قوی است. باعث تقویت تونیسیته رگ‌های خونی می‌شود. در عفونت‌های پوستی، سوختگی، مارگزیدگی، آبسه پستان، التهاب غدد لنفاوی و به‌عنوان تب‌بر به کار می‌رود.
▪ احتیاط مصرف:
به‌دلیل مقدار بالای ساپونین ایجاد حالت تهوع و استفراغ می‌کند.
▪ ترکیبات شیمیائی:
مثل سالیسیلات، فلاوونوئید، موسیلاژ، رزین، ساپونین، آلکالوئید.
● سنبل‌الطیب والرین
Valeriana Officinalis L.(Valerianaceae) Common Valerian, Valerian
▪ ریخت‌شناسی:
گیاهی علفی، پایا، چندساله که طول آن به ۲/۱ متر می‌رسد. دارای ساقه استوانه‌ای، توخالی، صاف و ریشه‌ معطر است. برگ‌ها متقابل، پهنکی با تقسیمات شانه‌ای، بدون گوشوارک، با گل‌های مجتمع در گرزن‌های انتهائی، چتر مانند ولی نامنظم، کاسه‌ گل، پایا و در زیر میوه باقی می‌ماند. جام تیغی شکل و دانه فاقد آلبومن می‌باشد.
▪ محل رویش:
در مناطق مرطوب میشوداغ و اطراف اصفهان (مناطق کامو و دالان کوه) یافت می‌شود.
▪ زمان برداشت:
در هر سال هنگام پائیز (شهریور تا مهرماه) و یا قبل از گل‌دهی ماه‌های اسفند و فروردین جمع‌آوری می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده:
ریزوم‌ها.
▪ کاربرد درمانی:
خلط‌آور، ضدگرفتگی عضلانی، کاهش‌دهنده قند خون، ضدنفخ، مدر و پائین‌آورنده فشار خون است. دارای خاصیت خواب‌آور و مسکن ضعیف می‌باشد. به‌طور سنتی برای کولیک‌های روده‌ای، دردهای قاعدگی، بی‌خوابی، دردهای روماتیسمی، هیجان‌زدگی و میگرن به کار می‌رود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
به واسطه حضور والریانیک اسید سبب مهار آنزیم‌های کاتابولیسم کننده گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA) می‌شود که افزایش غلظت آن سبب کاهش فعالیت CNS و نهایتاً اثرات آرام‌بخش خواهد شد. ایزووالرات، والرات و والرمون اجزاء الکیله کننده موجود در گیاه می‌باشد که روی رسپتورهای عضله صاف اثر می‌کنند و باعث سمیت سلولی می‌شوند.
▪ منع مصرف:
در دوران بارداری مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
اسانس، ایریدوئید (والپوتریاک)، اسید کافئیک، اسید کلروژنیک، تانن، گم، رزین.
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) دم‌کرده و جوشانده: ریزوم و ریشه خشک گیاه ۱ـ۳/۰ گرم، سه‌ بار در روز میل شود.
۲) عصاره مائی: ۱ـ۳/۰ میلی‌لیتر طبق دستور مصرف شود.
▪ مصرف غذائی:
به‌عنوان افزودنی در صنایع غذائی به کار می‌رود.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز