سلسله جنبان اقتصاد لیبرالی

آدام اسمیت را می‌توان بنیانگذار علم اقتصاد مدرن غربی دانست. آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل ریشه‌ی همه‌ی خیرها را در سرمایه‌داری می‌جوید و وظیفه‌ی حکومت مدنی را دفاع از ایمنی دارائی و دفاع از توانگران در برابر مستمندان می‌داند.
آدام اسمیت (ADAM SMITH) اقتصاددان و فیلسوف اخلاق اهل اسکاتلند است. او متولد سال ۱۷۲۳ م است. پدرش اندکی قبل از تولد او در گذشته بود. مادر آدام اسمیت، مارگرت داگلس نام داشت و ارتباط عاطفی نزدیکی مابین این مادر و فرزند وجود داشت.(۱)
اسمیت دوران تحصیل ابتدائی را در شهر محل تولدش گذراند و در چهارده سالگی به دانشگاه گلاسکو رفت. در اسکاتلند قرن هجدهم زمان آغاز تحصیلات دانشگاهی چهارده سالگی بود. در سال‌های تحصیل در گلاسکو، ریاضیات و فیزیک جزو دروس مورد علاقه‌ی او بود.
اسمیت پس از سه سال تحصیل در گلاسکو به آکسفورد رفت. در آکسفورد به تحصیل دروسی پرداخت که او را جهت کشیش شدن آموزش می‌دادند. اسمیت مدرسان آکسفورد را افرادی بی‌مایه و کاهل یافت و به نظام آموزشی آن انتقادهای بسیاری داشت. مدتی بعد امکان برگزاری یک سلسله سخنرانی‌های ادبی در دانشگاه ادینبورگ برای او پدید آمد. در سال ۱۷۵۱ کرسی درس منطق دانشگاه گلاسکو به او پیشنهاد گردید و بدینسان اسمیت فعالیت خود در مقام استاد دانشگاه را آغاز کرد. مدتی بعد استاد درس اخلاق آن دانشگاه نیز بیمار گردید و کرسی درس او نیز در اختیار آدام اسمیت قرار گرفت.
آدام اسمیت دوازده سال عهده‌دار تدریس فلسفه اخلاق در گلاسکو بود. کلاس‌های درس او با استقبال بسیار دانشجویان روبه‌رو گردید. او در اواخر دوران اقامت در گلاسکو به عنوان ریاست دانشکده دست یافت. در ژانویه‌ی سال ۱۷۶۴ شغل جدیدی در مقام معلم خصوصی و سرپرست دوک باکلو یافت و لذا گلاسکو را ترک گفت و همراه شاگرد جوانش به مسافرت اروپا رفت.
آدام اسمیت در جریان سفر به اروپا با دیوید هیوم فیلسوف تجربی مسلک انگلیسی و نیز فرانسوا ماری ولتر فیلسوف دئیست فرانسوی آشنا گردید. ولتر و هیوم هر دو دارای گرایش‌های لیبرالیستی در عرصه‌ی سیاست بودند و از این منظر اسمیت نیز با آنان همسو بود. اسمیت علاقه و ارادت زیادی به ولتر داشت و در مدتی که در پاریس مستقر بود، پنج شش بار با او دیدار کرد.
آدام اسمیت و شاگردش در تاریخ اول نوامبر ۱۷۶۶ به مسافرت خود پایان داده و به انگلستان باز گشتند. از آن پس اسمیت عمده‌ی وقت خود را معطوف به تحقیق و نگارش اثر معروفش «ماهیت ثروت ملل» نمود. اساساً از آدام اسمیت به عنوان یک فیلسوف اخلاق و اقتصاددان {که می‌توان او را پدر علم اقتصاد سکولاریستی مدرن دانست} دو کتاب به جای مانده است، یکی در زمینه‌ی فلسفه‌ی اخلاق که «احساسات اخلاقی» نام دارد و به سال ۱۷۵۹ م منتشر گردیده است (۲) و دیگری همان کتاب سابق‌الذکر ثروت ملل است که آن را می‌توان منبع اصلی تئوریک لیبرالیسم کلاسیک و علم اقتصاد مبتنی بر رویکرد سرمایه‌داری دانست و به سال ۱۷۷۶ منتشر گردیده است.
کتاب احساسات اخلاقی نحوه‌ی تبیین سکولاریستی اخلاق مبتنی بر نفع شخصی است که مطلوب فیلسوفان اخلاق لیبرالیست بوده و هست. احساسات اخلاقی رساله‌ای در فلسفه‌ی اخلاق است که به شدت متأثر و ملهم از آراء فرانسیس‌ هاچسن {استاد آدام اسمیت و مبلّغ تئوری نفع شخصی در اخلاق} می‌باشد. آن گونه که اسمیت به تأسی از هاچسن ادعا می‌کند، منفعت طلبی شخصی مبنای گردش احساسات اخلاقی است. در واقع این تئوری، توجیهی نظری و فلسفی در تأیید و تبیین رویکرد منفعت گرایی شخصی در فلسفه‌ی اخلاق است.
در واقع در بررسی و توصیف محتوای نظریه‌ی اخلاقی آدام اسمیت می‌توان گفت که او طلب نفع شخصی و به دنبال منفعت شخصی رفتن را یک فضیلت اخلاقی (۳) می‌داند و این امر ریشه در جهان بینی لیبرالی او دارد. البته در بحث از دنبال کردن منفعت و مصلحت فردی و شخصی این نظر را مطرح می‌کند که فرد باید به دنبال مصلحت‌ها و منفعت‌های پایدار رفتن را بر جستجوی لذت و نفع کوتاه مدت ترجیح دهد.
مهم‌ترین اثر مکتوب آدام اسمیت که موجب شهرت او گردید، ثروت ملل نام دارد که در سال شروع انقلاب آمریکا {به عنوان یک انقلاب لیبرالی} منتشر گردیده است.
آدام اسمیت را می‌توان بنیانگذار علم اقتصاد مدرن غربی {که پارادیم تئوریک آن را اصالت سرمایه‌داری تشکیل می‌دهد} دانست. آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل ریشه‌ی همه‌ی خیرها را در سرمایه‌داری می‌جوید (۴) و وظیفه‌ی حکومت مدنی را دفاع از ایمنی دارائی و دفاع از توانگران در برابر مستمندان(۵) می‌داند.
اسمیت به شیوه‌ی رفتارگرایان محیط را به عنوان عاملی اصلی در پرورش فرد مطرح می‌کند و باز به شیوه‌ی فیلسوفان عصر روشنگری به نظریه‌ی اصل ترقی یا اندیشه‌ی پیشرفت معتقد بوده است.(۶) کتاب ثروت ملل به لحاظ مبانی نظری و تفسیر خود از جامعه از آراء جان لاک، ماندویل و هیوم تأثیر پذیرفته است.
کتاب ثروت ملل در واقع یک رساله‌ی طولانی در اقتصاد و برخی مقولات دیگر است که شرح می‌دهد نظام آزادی کامل {که اسمیت آن را سرمایه داری تجاری می‌نامد و مورد ستایش قرار می‌دهد} چگونه پدید می‌آید. اسمیت در این کتاب عنوان می‌کند که ما در دنیای جدید به سر می‌بریم. دنیایی که جریان خدمات و کالاهای مصرفی افراد، هدف و مقصود نهایی زندگی اقتصادی را تشکیل می‌دهد. (۷) آدام اسمیت عنوان می‌کند که یک دست نامرئی انگیزه‌های خودخواهانه و منفعت طلبانه‌ی افراد را به گونه‌ای هماهنگ می‌کند که در نهایت نفع اجتماع حاصل می‌شود و پیشرفت پدید می‌آید. البته تجربه‌ی تاریخی و اجتماعی جوامع غربی به ویژه در قرون هیجده و نوزده نشان داد که این تئوری منطبق با واقعیت نبوده و این که هر یک از افراد به نفع خود اندیشیده و آن را دنبال نماید {اعتقادی که لیبرال‌های پس از اسمیت نیز سخت به آن معتقد بوده و هستند} در نهایت موجب پیدایی فاصله‌ی طبقاتی و اختلاف شدید مابین فقیر و غنی می‌گردد و جامعه را گرفتار بحران‌ها و آسیب‌های گسترده‌ی اجتماعی و اقتصادی می‌کنند. البته آدام اسمیت در ثروت ملل احساس همدردی صریحی با کارگران دارد(۸)، اما به هر حال اقتضاء جوهر لیبرالی رویکرد او چیزی جز افزایش نابرابری‌های طبقاتی و گسترش فقر مدرن نمی‌باشد.
آدام اسمیت را سلسله جنبان اقتصاد لیبرالی دانسته‌اند و این تعریف درستی است، در واقع می‌توان گفت که آرای اقتصادی لیبرالیسم کلاسیک در آثار و جهان بینی چند تن از اقتصاددانان اروپایی ظاهر شده است که از میان آنها آدام اسمیت را می‌توان سرآغاز این سلسله دانست. روح و جوهر نگرش اقتصادی اسمیت را می‌توان در اعتقاد و ایمان به نظام اقتصاد بازار جستجو کرد. آدام اسمیت به سال ۱۷۹۰ م در شصت و هفت سالگی درگذشت.

نویسنده: شهریار - زرشناس
پی‌نوشت‌ها:
۱-رافائل، د. د / آدام اسمیت / عبدالله کوثری / طرح نو / ۱۳۷۵ / ص ۱۵.
۲-کاتوزیان، محمدعلی / آدام اسمیت و ثروت ملل / شرکت سهامی کتاب‌های جیبی / ۱۳۵۸ / ص ۲۶.
۳-رافائل، د.د / آدام اسمیت / ص ۱۰۳.
۴-منبع پیشین / ص ۸.
۵-منبع پیشین / صص ۸ و ۹.
۶-هایلبرونر، رابرت.ل / بزرگان اقتصاد / احمد شهسا / علمی و فرهنگی / ۱۳۷۰ / ص ۶۱.
۷-منبع پیشین / ص ۵۲.
۸-داونز، رابرت بی / کتاب‌هایی که دنیا را تغییر دادند / سیروس پرهام و … / شرکت سهامی کتاب‌های جیبی / ۱۳۵۷ / ص ۶۲.

منبع : باشگاه اندیشه