درباره معنا و سینمای معناگرا

در شناخت لغوی معنا تعبیر حاضر اولین تعبیر اساسی است: «هرچه قصد كرده شود از چیزی» در لغت نامه دهخدا ذیل واژه معنا به «قصد كرده شده» اشاره شده است (جلد ۱۴ صفحه ۲۱۱۹۱) در اصل معنی اصلی این تعبیر «قصد» است. یعنی طلب. اما در طلب نه به فهوای پوسته بلكه جان را معنا گویند. یعنی ظاهر اینجا مقامی ندارد. نوربخش در فرهنگنامه خود معنی را اینگونه بیان می دارد: «معنوی آن است كه زبان را از آن بهره ای نیست و آن معنی است كه به دل شناخته می شود(۱)
در اصل طلب كردن به معنی خواستن و جستن است و در اصطلاح عرفا درد و كشش است كه سالك مبتدی را به جست وجوی حقیقت وادار می كند و آن از مراحل ابتدایی سیرو سلوك است(۲). حافظ می نویسد:
دست از طلب ندارم تا كام من برآید
یا تن رسد به جانان یا جان زتن برآید
در اصل تعبیر اصلی این مفهوم جستن حق است و اینكه سالك شب و روز به یاد او باشد. تا به كنه حقیقت برسد و در اصل فرایند این جست وجو و رسیدن به حقیقت حق غایت است پس در این تعابیر، دو وجه راه و هدف كه مؤید روشن شدن واژه طلب است عنوان شده راه با عنصر و مفهوم طلب و قسم دیگر هدف كه غایت اصلی در اشاراتی است كه معنا به آن ختم می شود.
این طلب مفتاح مطلوبات تست
وین سپاه نصرت و آیات تست
جهد كن تا این طلب افزون شود
تا دلت زین حبس تن بیرون شود
در اصل معنا به دو شق مختلف و شاید متمایز مربوط می شود. دو شقی كه نه معنای ثنویت بلكه از ابعاد تعرف الاشیاء با ضدادهاست و وجود یكی معرف دیگری است و عطار بیان می دارد:
كی توان گفت از دهان تو سخن
زان كه صورت نیست آن جز معنوی
در این تركیب شناخت روح و جان به عنوان هسته نزدیكی به عناصر معنایی و پوسته را جسمیت یافتگی می توان نامید. خاقانی بیان می كند:
جان معنی است به اسم صوری واده برون
خاصگان معنی وعامان همه اسما شمرند
در اصل در این تعابیر بطن شناسی و رویگردانی از دیده شدن ها و هوس ها و مادیات اولین شكل نزدیكی به معنا است چنانچه مولوی می نویسد:
معنی قرآن ز قرآن پرس و بس
وز كسی كاتش زده ست اندر هوس
با این تعبیر می توان گفت كه معنی در مقابل صورت ظاهری قرار می گیرد و بعدی از ابعاد غیر مادی در عالم وجود است نه عدم. در اصل این تعبیر با قرار گرفتن در مقابل صورت به سوی نوعی پدیده مستور كننده و ورای عناصر دیده شونده و محسوس می رود. سعدی با توجه به این تعبیر می نویسد:
همه عالم گر این صورت ببینند
كسی این معنا نخواهد كرد مفهوم
بطن گرایی یا حقیقت خواهی دراصل عناصر مشابهی هستند كه ابعاد معنی را غنا می بخشند.
حقیقت در اصل خود به معنای بطن واقعیت، مقابل صورت و مقابل ظاهر است. در اصل معنا هم فاعلیت را شامل می شود و هم فعلیت را.
مولوی می نویسد: رو به معنی كوش ای صورت پرست
زآن كه معنی بر تن صورت پراست
همنشین اهل معنی باش تا
هم عطایابی و هم باشی فتا
اتحاد یار با یاران خوش است
پای معنی گیر صورت سركش است
در اصل در اینجا است كه عنصر مؤثر یا خالق اثر معنا نیز خود را نشان می دهد. خالق یك اثر هنری كه اینجا نیز به دلیل وجود بحث سینما به آن اشاره می شود باید واجد عناصر معنایی باشد كه به تعبیر مولوی همنشینی با اهل معنی اشاره شده است و ما صرفاً نباید محدود به اثر هنری به عنوان جزئی لاینفك، مجرد و مجزا از سازنده اش بحث كنیم.
هرچند این امكان وجود دارد اما غایت اصلی خلق اثری است كه مؤثر آن واجد خصایص معنا گرایانه باشد. و به تعبیر سعدی به طایفه مرده دلان تعلق نداشته باشد: «با طایفه ای افسرده دل مرده و راه از صورت به معنی نبرده. و می گوید: ارباب معنی به منادمت او رغبت نمایند» (گلستان)
در اصل ركن ركین معنا طلب معنا است و این طلب در اصل حركتی است كه به حقیقت و كنه اصلی ترین معنا یعنی ذات باری تعالی ختم می شود:
«قیامت كسی ره برد در بهشت
كه معنی طلب كرده دعوی بهشت.
قوس طلب، مؤلفه عمیقی است كه پرتاب از آن به سوی حقیقت و فاصله گرفتن از متعلقات و محسوسات فرد (هنرمند) را به سوی معنایی می كشاند كه از آن می توان تعبیر به فاصله گرفتن از محسوسات كرد:
گر از برج معنی پرد طیر او
فرشته فروماند از سیر او
(بوستان)
در واقع می توان اذعان داشت كه این جنبش و حركت نوعی ویژگی خاص است كه متعلقات آن با تمام عناصر و مؤلفه ها به خالق كه حَی مطلق و لایموت است ختم می شود چرا كه خارج از این معنا چیزی نامفهوم و غیر قابل باور و توهم زا خواهد بود. كه خلاف آنچه واقعیت و حقیقت است حركت نموده مسیری به اشتباه طی خواهد شد، پس در واقع آن چه ویژگی اصلی این سیر و فرایند را شكل می دهد حركت از مبدأ، قصد و گذر از وادی است كه به حقیقت عالم امكان منتهی می شود. اسلوب این گذر مؤلفه هایی است كه خداوند به عنوان اصولی متقن و مشخص در طول اعصار و برای بشریت به عنوان راه رسیدن به خود بدانها اشاره كرده است و مهمترین راه و اصلی ترین هدف و عالی ترین مرتبه آخرین كلماتی است كه در آخرین كتاب آسمانی بدان اشاره شده است.
كتابی كه برای رسیدن به آن بی رویكرد شیعی نمی توان به درك دقیق و مؤلفه های عمیق و معنایی آن نزدیك شد و رویكرد شیعی حاوی المان ها و مشخصه هایی است كه انس با قرآن به تمامه مفاهیم آن را روشن خواهد نمود. در اصل ماهیت و حقیقت معنا بر این اصل - كتاب وسنت- یعنی حدیث ثقلین پیامبر اكرم(ص) نزدیك می شود. سنجه ای كه می توان با آن تمامی آثار هنری مدعی معناگرایی را محك زد و در خلال آن با ویژگی های معنا شناختی یا معناگرایی اندازه سطح و مرتبه آن را مشخص نمود.
پانوشت:
۱- فرهنگ فربخش ج ۸ نقل از تعریفات جرجانی ص۲۸۵
۲- همان ج ۱
علی اصغر كشانی

منبع : روزنامه ایران