بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی ، اردبیل

پیش از پرداختن به ویژگی‌های معماری و جاذبه‌های جهانگردی این مجموعه تاریخی، اندكی به شیخ صفی و خاندانش می‌پردازیم:
شیخ صفی‌الدین فرزند شیخ امین‌الدین جبرئیل، پیرو، مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی، عارف معروف بود. وی پس از وفات شیخ زاهد تا سال 735 هجری قمری به ارشاد و هدایت پیروان و مریدان خود پرداخت و در این سال دعوت حق را لبیك گفت و در خانقاه خود به خاك سپرده شد. فرزندش شیخ صدرالدین موسی كه جانشین وی و مورد توجه امرای وقت بود به بنای بقعه اقدام كرد و در تزئین و كاشیكاری اولیه آن كوشید.
استقرار ایلخانان مغول در مراغه و سپس در تبریز، به مركزیت سیاسی اردبیل در سده‌های هفتم تا نهم هجری قمری لطمه زد. اما وجود شیخ صفی‌الدین در اردبیل (در حیات و ممات) موجب توجه عقیدتی و مذهبی و حتی سیاسی مردم ایران و تركیه به آن شهر شد و دیگرباره آن را به صورت شهری مورد احترام و ستایش و زیارتگاه صوفیان در آورد.
بقعه شیخ صفی شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است كه نخستین بار شاه تهماسب آن‌ها را به صورت مجموعه واحدی در آورد. بعدها شاه‌عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد.
اهمیت این مجموعه تاریخی، در ارتباطی كه با سلسله خاندان سلاطین صفویه دارد جلوه‌گر می‌شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه‌اسماعیل اول (سرسلسله این خاندان) در این مجموعه تاریخی به خاك سپرده شده‌اند.
طی دوران صفویه هزینه فراوانی صرف این بقعه شد و امروز نیز با وجود گذشت چندین قرن، ویژگی‌های زیبا و جالبی دارد كه هر بازدید‌كننده‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بناهای متعلق به بقعه شیخ صفی عبارت‌اند از:
یكم - در ورودی و حیاط بزرگ
دوم - حیاط كوچك یا دالان روباز صحن بقعه
سوم - مسجد جنت‌سرا
چهارم - حیاط مقابر
پنجم - شهیدگاه
ششم - چله خانه
بخش‌های اصلی بقعه عبارت‌اند از: رواق یا قندیلخانه،‌ مقبره شیخ صفی، مقبره شاه‌اسماعیل صفوی، حرمخانه، چینی‌خانه.

یكم - در ورودی و حیاط بزرگ
از ضلع شرقی میدان عالی ‌قاپوی اردبیل كه امروزه اثری از آن نیست، از دری بزرگ وارد حیاطی گسترده به ابعاد 92×26/5 متر (مستطیل شكل) می‌شویم كه دارای دو حوض و باغچه‌های مخصوص گلكاری است و دیوارهای آجری تاقنمادار آن روی ازاره سنگی بنا شده است.
این حیاط دارای سردر كاشیكاری شده و باشكوه بود كه به مرور زمان فرو ریخت و بقیه آن نیز در سال 1321 شمسی به دستور اداره كل باستان‌شناختی وقت برداشته شد. كاشی‌های معرق این سردر بلند معروف به عالی‌قاپو، زمان شاه‌عباس دوم زیر نظر علیخان، متولی آستانه و به كوشش یوسف شاه بن ملك صفیا كار گذاشته شده است و كتیبه‌‌های آن در سال 1057 هجری قمری به دست اسمعیل اردبیلی نوشته شده است.
حیاط بزرگ شمال صحنی است كه با سنگ فرش شده و در وسط دارای چشمه آبی است و بیشتر اطراف آن با بناهایی كه از كاشی‌های رنگارنگ معرق پوشیده شده‌، احاطه شده است. بسیاری از سنگ‌فرش‌های آن مربوط به دوره اخیر است.
ردیف جنوبی حیاط شمال، ایوانی بزرگ است كه در دو طرف آن دو تاقنمای كوتاه‌تر قرار گرفته است. تاقنماها هر یك دارای یك جفت سه كنج كاذب است كه دارای مقرنس است و روی آن نیز با كاشی مقرنس پوشیده شده است. ایوان دارای تاق دراز چهار مركزی است. دیوارهای داخلی آن، با حاشیه‌های كاشیكاری تزئین شده است و یك مجلس گچبری رنگ‌آمیزی شده كه در قابی از طرح‌های هندسی قرار گرفته، زینت‌بخش سطوح داخلی ایوان است. این مجلس كه همه‌ قسمت‌های آن با گچ پوشیده شده است،‌ ترك خورده و گوشه و پایین طرف راست آن پیداست.
قسمت غربی حیاط مشتمل بر نُه دهنه تاقنماست كه دارای درها و دریچه‌های باریك در سطح همكف و پنجره‌هایی با شبكه‌هایی از كاشی معرق در سطح طبقه اول است. دهانه مركزی شامل راهرویی است كه از آنجا وارد حیاط بزرگ می‌شود. بالای این تاقنما مقرنس‌كاری‌های بزرگی است كه با كاشی‌های رنگارنگ معرق سیاه و سفید،‌ زرد افرایی، آبی فیروزه‌ای، سبز و آبی سیر پوشیده شده است.
جبهه شمالی، حیاط ایوان بزرگی است كه با یك شبكه چوبی مزین به نقش‌های هندسی، بسته شده است. در این نرده مشبك دری برای ورود به ایوان ساخته شده است و از آن‌جا به بنای هشت گوش راه دارد. این بنا امروزه به مسجد مشهور است. طرف غرب ایوان تاقنمایی قرار دارد كه بر فراز آن نیم گنبدی است كه روی دو سه كنج كه با مقرنس‌كاری تزئین یافته، تكیه دارد. این تاقنما دارای دری است كه به راهرویی باز می‌شود و از آن‌جا به مطبخ و مسجد هشت گوش و به پلكانی كه به طبقه فوقانی منتهی می‌شود، راه می‌یابد. سمت شرق ایوان تاقنما كوتاه‌تر و عمیق‌تر از تاقنمای غربی است. بر فراز این تاقنما قسمتی از گنبدی قرار گرفته كه بر سه كنج مزین به مقرنس‌كاری تكیه دارد.
در ضلع شرقی حیاط بزرگ، دری به حیاط كوچك یا به عبارت دیگر،‌ دالان غیرمسقفی به ابعاد 14/5×5/7 متر باز می‌شود كه بین صحن اصلی بقعه و حیاط بزرگ،‌ واقع شده است. در ضلع شمالی این دالان دری است رو به شهیدگاه، و از ضلع جنوبی نیز دری به محوطه‌ای معروف به چله‌خانه یا قربانگاه باز می‌شود. دیوارهای این راهرو نیم تاقی با كاشیكاری معرق است ولی در حال حاضر، قسمت‌های اندكی از آن باقی ‌مانده است.

دوم - حیاط كوچك و صحن اصلی
صحن اصلی بقعه محوطه‌ای مستطیل شكل است به ابعاد 30/40×16/10 متر مفروش با تخته‌سنگ‌های صاف و حوضی در كف و حلقه چاهی در میان آن كه با دیوارهای تاقنما مزین به كاشی آراسته شده است.
مدخل صحن در تاق میانی ضلع غربی و كتیبه آن به نام «شاه عباس موسوی صفوی حسینی بهادرخان» است كه با خط ثلث و كاشی قهوه‌ای نوشته و تزئین یافته است. در نمای پایه‌های طرفین و بالای همان تاق، آیات 89، 90، 91، 92، 125، 126، 127 و 128 سوره آل‌عمران و آیه 30 سوره القصص قرآن مجید نوشته شده است.
در ضلع جنوبی صحن، یك اتاق و یك راهرو با سقف ضربی آجری ساخته شده كه به اتاق متولی معروف است. رأس جناق تاقنمای پنجره در لوحه‌ای با متن سبز و خط طلایی، معرق‌كاری شده است. همچنین بالای تاقنماها عبارت‌های مختلف از حضرت محمد (ص) كاشیكاری شده كه در نوع خود چشمگیر است. در اتاق متولی سنگ قبر مرمرینی وجود دارد كه متعلق به خان احمدبیك صفوی است.

سوم - مسجد جنت‌سرا
این مسجد، در سمت شمالی صحن بقعه واقع شده است. درون این بنا به شكل هشت ضلعی منتظمی است به قطر 20/5 متر كه در گذشته گنبد داشته و دهانه آن به 16/5 متر می‌رسید. در زمان‌‌های گذشته این گنبد فرو ریخت و به جای آن سقفی مسطح از تیرهای چوبی و گل و آجر روی 16 ستون چوبی ساخته‌اند كه دارای پایه‌های سنگی حجاری شده است. این بام مسطح نیز در وضع مخروبه‌ای باقی مانده و سوراخ‌هایی در سقف آن به وجود آمده است.
نمای خارجی مسجد جنت‌سرا و اتاق متولی عبارت است از یك تاقنمای بزرگ با پنجره چوبی مشبك بسیار بزرگ كه در دو طرف آن زیر تاق‌های كوچك‌تر دری به راهروهای مسجد و اتاق متولی باز می‌شود. پایه‌ها، تاق پنجره و اتاق متولی پوشیده است از كاشی و بر بالای هر سه، آیات قرآنی، معرق‌كاری شده است.

چهارم - حیاط مقابر
در سمت جنوبی بقعه شیخ صفی، محوطه‌ای وجود دارد به ابعاد 15×11 متر،‌ معروف به حیاط مقبره‌ها یا حرمخانه،‌ كه در آن مقبره‌ای كوچك و متصل به دیوار گنبد «اللّه‌اللّه» قرار گرفته است. درِ آن، رو به صحن اصلی یا قندیل خانه و پنجره آن به حیاط مقبره‌ها باز می‌شود و منسوب است به «حلیمه‌خاتون» ملقب به «تاج‌خاتون» دختر اوزون حسن آق قویونلو و مادر شاه اسماعیل صفوی.
بر سنگ گور این مقبره كه دو متر طول، 45 سانتی‌متر عرض و 35 سانتی‌متر ارتفاع دارد،‌تاریخ 767 هجری قمری حك شده است. در اطراف این سنگ قبر سوره الشمس و بر دیواره بالای سر آن تاریخ مرگ متوفی نوشته شده است.
سنگ‌نبشته‌ای مركب از چندین قطعه سنگ رسوبی جزو مصالح ساختمانی دیوار حائل بین صحن اصلی و قندیلخانه است كه در اصل بر سردر عالی‌قاپو نصب بود. بالای این كتیبه سنگی، یك ردیف منقور مقرنس‌كاری نصب شده است كه حكم سایبان و قاب دارد.
در سمت چپ مقبره، سنگ محرابی بر دیوار نصب شده است. بالای نقش محراب آن در كتیبه‌ای مستطیل شكل عبارات «لااله‌الا‌اللّه، محمد رسول‌اللّه، علی ولی ‌اللّه» منقور است و لچك‌های محراب با گل و بوته اسلیمی مزین شده است.
درِ كوچك مقبره و كتیبه بالای آن با تزئینات مربوطه و سایر مصالح منطقی، به علاوه یك سنگ محراب و سه سنگ مرمر، مجموعه‌ای از آثار دوره‌های مختلف تاریخی است.

چهارم - حیاط مقابر
در سمت جنوبی بقعه شیخ صفی، محوطه‌ای وجود دارد به ابعاد 15×11 متر،‌ معروف به حیاط مقبره‌ها یا حرمخانه،‌ كه در آن مقبره‌ای كوچك و متصل به دیوار گنبد «اللّه‌اللّه» قرار گرفته است. درِ آن، رو به صحن اصلی یا قندیل خانه و پنجره آن به حیاط مقبره‌ها باز می‌شود و منسوب است به «حلیمه‌خاتون» ملقب به «تاج‌خاتون» دختر اوزون حسن آق قویونلو و مادر شاه اسماعیل صفوی.
بر سنگ گور این مقبره كه دو متر طول، 45 سانتی‌متر عرض و 35 سانتی‌متر ارتفاع دارد،‌تاریخ 767 هجری قمری حك شده است. در اطراف این سنگ قبر سوره الشمس و بر دیواره بالای سر آن تاریخ مرگ متوفی نوشته شده است.
سنگ‌نبشته‌ای مركب از چندین قطعه سنگ رسوبی جزو مصالح ساختمانی دیوار حائل بین صحن اصلی و قندیلخانه است كه در اصل بر سردر عالی‌قاپو نصب بود. بالای این كتیبه سنگی، یك ردیف منقور مقرنس‌كاری نصب شده است كه حكم سایبان و قاب دارد.
در سمت چپ مقبره، سنگ محرابی بر دیوار نصب شده است. بالای نقش محراب آن در كتیبه‌ای مستطیل شكل عبارات «لااله‌الا‌اللّه، محمد رسول‌اللّه، علی ولی ‌اللّه» منقور است و لچك‌های محراب با گل و بوته اسلیمی مزین شده است.
درِ كوچك مقبره و كتیبه بالای آن با تزئینات مربوطه و سایر مصالح منطقی، به علاوه یك سنگ محراب و سه سنگ مرمر، مجموعه‌ای از آثار دوره‌های مختلف تاریخی است.

پنجم - شهیدگاه
در محوطه جنوبی بقعه، گورستانی وجود دارد كه محل دفن سردارانی است كه در التزام شیخ حیدر (پدر شاه اسماعیل) در شیروان به قتل رسیدند و سپس در سال 905 هـ.ش پس از غلبه شاه اسماعیل بر فرخ یسار شیروانشاه، اجساد آنان به اردبیل منتقل شد و در این مكان به خاك سپرده شد. این محل به شهیدگاه معروف است.

ششم - چله خانه
در ضلع جنوبی حیاط كوچك، دالان روباز یا راهرو صحن قندیل‌خانه، چله‌خانه یا قربانگاه واقع شده است. این بنا بیشتر از دیگر جاهای بقعه آسیب دیده و آنچه امروزه بر جای مانده عبارت است از دیواری با سه تاق ضربی آجری، سه راهرو و دیوارها و جرزهایی كه از تعمیرها و ترمیم‌های گوناگون در زمان‌های مختلف حكایت دارد. چله‌خانه محلی است كه گویا شیخ صفی‌الدین به مدت چهل روز در طول سال عزلت اختیار می‌كرد و به اصطلاح چله می‌نشست و به ریاضت و عبادت می‌پرداخت.
قسمت‌های اصلی و دیدنی داخل مجموعه بقعه عبارت‌اند از:

الف - رواق یا قندیل‌خانه
رواق بنایی بلند است با ایوان‌های مضاعف دو طبقه و یك شاه‌نشین مجلل كه با دو پله مرمرین و یك نرده فلزی نقره‌كوب از رواق جدا شده است. این قسمت، محل نگهداری ثروت منقول بقعه از قبیل كتاب‌های قدیمی،‌ اشیای قیمتی، فلزات و جواهرات،‌ هدیه‌های گوناگون شاهان صفوی و ... بوده است.

ب - مقبره شیخ صفی
بنای اصلی مقبره شیخ صفی برج استوانه‌ای شكل است كه بر فراز آن گنبدی ساخته شده است. این برج كه محیط آن 22 متر است، روی ازاره سنگی هشت پهلویی به ارتفاع 1/5 متر قرار گرفته است و بلندی برج آن در حدود 17/5 متر است. سطح داخلی آن با آیات فراوان و نقاشی روی پوشش چرمی و مقرنس‌كاری سقف، تزئین یافته است. سطح خارجی برج، با چند نوع تزئینات مختلف پوشیده شده كه عبارت‌اند از:
- سطح جانبی با تكرار كلمه «اللّه» با كاشی فیروزه‌ای در متن آجری تزئین یافته و به این دلیل به گنبد «اللّه ‌اللّه» معروف است. یك مهر مدور از كاشی معرق، میان دو سطر اول و دوم با كتیبه‌ای كه عبارات «عمل العبد الفقیر الراجی الی عضو اصمد عوض بن محمد المراغی» در آن نوشته شده، تزئین یافته است.
- كتیبه‌ای نواری بالای سطح جانبی با كاشی سفید و خط نسخ در متن آبی معرق‌كاری شده است و حاوی آیه 16 و 17 از سوره آل‌عمران،‌ آیه 67 از سوره المؤمن و آیه 103 از سوره انعام است.
درون برج مقبره شیخ صفی‌الدین و روی قبر، یك صندوق منبت‌كاری گرانبها وجود دارد كه ترصیعی زیبا از عاج دارد. در حاشیه بالای سطوح جانبی صندوق، در یك كتیبه مفصل از شیخ صفی نام برده شده است. بر ضلع شمالی بدنه همین صندوق، در لوحه‌ای از نقره با عبارت‌های زیر به بانی مرقد اشاره شده است:
«بانی هذاالمرقد العلیه و المشهد القدسیه الولی اللّه صفی الحق والدین قدس سره، العبد موسوی الصفوی.»
در كنار قبر شیخ صفی، گور فرزندش صدرالدین موسی «بانی بقعه» و شیخ ابراهیم معروف به شیخ شاه فرزند شیخ خواجه علی - سلطان حیدر - (پدر شاه اسماعیل) قرار گرفته است.
بقعه از سمت شمال به قندیل خانه یا رواق پیوسته است و در ورودی آن در گوشه شمال غربی صحن قندیل خانه واقع شده است. تاقنمای در ورودی علاوه بر اینكه با كاشی‌های خوش رنگ و زیبا و معرق پوشیده شده است، چندین لوحه معرق‌كاری دارد.

ج - مقبره شاه اسماعیل صفوی
مقبره شاه اسماعیل اول صفوی، بنای كوچك مربع شكل با گنبد روپوش آجری است، سقف این گنبد با نقاشی‌های طلایی تزئین شده است. یك صندوق خاتم‌كاری مرصع نفیس بر روی مرقد نهاده شده كه از شاهكارهای هنری بسیار ارزشمند دوران صفوی است.
كف و ازاره مقبره شاه اسماعیل با كاشی گلدار و بالای آن با كاشی آبی زرنگار پوشیده شده است. بالای آن‌ها یك ردیف حاشیه اسلیمی ماری و گل‌های ظریف شاه‌عباسی شده و بالاتر از آن، كتیبه‌ای سرتاسری با خط ثلث زیبا در متن مشكی گچبری شده است. بالای آن دو ردیف، حاشیه‌ای دیگر با اسلیمی خرطوم فیلی و توریقی نقاشی شده است و بالاتر از این حاشیه نیز، فیل‌گوشها و آویزهای سقف آغاز می‌شود كه به گونه‌ای بسیار زیبا در متن مشكی نقاشی و طلاكاری شده است.
روی مقبره شاه‌اسماعیل، گنبدی ساخته شده كه كاشی‌های سفید، آبی و فیروزه‌ای در متن اسلیمی و آجری با خط ثلث نام ائمه اطهار تزئین شده است. بالای این گنبد،‌ پنج شمشیر نصب شده است كه نماینده اسلحه خانواده‌هایی بوده كه به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت كمك كردند.

د - حرمخانه
در قسمت شرقی، مقبره شاه‌اسماعیل قرار دارد و اتاقی مربع شكل به طول پنج متر است و بین این اتاق و قندیل‌خانه،‌ اتاقی دیگر موسوم به راهرو یا كف‌شكن قرار گرفته است كه تعدادی مقبره را در خود جای داده است. این مقابر عبارتست از:
- قبر دختر شیخ صفی كه صندوق منبت‌كاری دارد.
- قبر دختر شیخ زاهد گیلانی (زن شیخ صفی‌الدین) به نام فاطمه كه 18 روز پس از مرگ شوهرش به سال 735 در گذشته است.
- قبر سید موسی بن سید حیدر متوفی به سال 792 هـ.ق
- قبر سلطان با یزید خواجه حسین صفوی متوفی به سال 908 هـ.ق
- قبر سلام‌اللّه بن خلیل اللّه صفوی متوفی به سال 909 هـ.ق
- قبر مرشد قلی آقا بن اللّه قلی ایشیك آغاسی از نزدیكان دربار صفوی.

هـ - چینی‌خانه
در قسمت شرقی قندیل‌خانه، اتاق هشت گوش گنبدداری به نام چینی‌خانه واقع شده است. این اتاق اختصاص داشت به نگهداری ظروف چینی‌ نفیس كه شاهان صفوی به مقبره و بقعه جدشان اهدا كردند و در زمان اشغال اردبیل توسط روس‌ها به تاراج رفت. چینی‌خانه دارای چهار شاه‌نشین است كه تاق‌نمای مقرنس گچی دارد و همه‌ مقرنس‌ها و آویزهای آن با رنگ‌های قهوه‌ای،‌ قرمز و طلایی نقاشی شده است. نقش‌های آن علاوه بر تناسب با سطوح مقرنس‌كاری از اسلیمی‌های مختلف و گل‌های متناسب تشكیل یافته است. ظروف چینی و سایر ظرف‌های آشپزخانه (بلوری، مسی و ...) در این اتاق به طرزی مطمئن و زیبا نگهداری می‌شد.
در یكی دو سده‌ اخیر تعمیرات گوناگون روی مجموعه بناهای شیخ صفی‌الدین انجام گرفته است كه مهم‌ترین آن‌ها چنین‌اند: زمان‌ ناصرالدین‌شاه قاجار (1307 هـ.ق) تعمیرات گسترده در بناهای متعلق به بقعه به عمل آمد. تغییر وضع اصلی چهار تاق اولی، جلو مسجد جنت‌سرا و كاشی‌كاری آن از آثار این دوره بود كه بر اثر شكستگی و پیش‌آمدگی نمای تاق مزبور و نشست پی و پایه‌ها، كاشی‌های آن برچیده شده بود.
از سال 1312 شمسی كه بنای بقعه تحت نظر اداره فرهنگ سابق قرار گرفت، اداره كل باستان‌شناسی وزارت فرهنگ پیشین نسبت به ترمیم خرابی‌های حاصله، به تدریج اقدامات لازم را به عمل آورد، و تغییرات و كاشیكاری‌ها تا پایان همان سال انجام شد.
در سال 1328 با اعزام 14 تن از استادان كاشی‌تراش اصفهانی به سرپرستی حسین كاشی‌تراش از استادان درجه اول اصفهانی به مدت دو ماه تعمیرات و كاشیكاری بنا با مراقبت و نظارت آقای اسماعیل دیباج ادامه یافت.
در سال 1329 ضمن انجام تعمیرات ضروری، كاشیكاران اصفهانی نیز به كاشیكاری در قسمت‌های مختلف ادامه دادند.
در سال 1332 تعمیرات ضروری و كاشیكاری بقیه نمای جرزها و سپر تاق‌ها و نصب كتیبه‌های معرق قسمت بالای دیوار مزبور و سر در شاه ‌عباسی انجام شد؛ و قسمت‌های دیگر با مراقبت اداره اوقاف محل ترمیم شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حفظ و نگهداری مجموعه بناهای بقعه شیخ صفی‌الدین اقدام‌های جدی و اساسی به عمل آمده است. این مكان به یكی از كانون‌های مهم جذب جهانگرد،‌ نه تنها در محدوده استان بلكه در مقیاس كشور، تبدیل شد و در حال حاضر مورد توجه انبوه جهانگردان است.