ویتنام: چرخش از سوسیالیسم ((ارتدکس)) به سیاست صندوق بین المللی پول

جمهوری سوسیالیستی ویتنام در پایان دهه ٨٠ رفرم های اقتصادی كه به ((بازار سوسیالیستی)) معروف شده را آغاز كرد و علیرغم فروپاشی اتحاد شوروی و كشورهای بلوك شرق و قطع شدن كمك های سوسیالیستی این رفرم ها به موفقیت هایی هم دست یافته است.
●تاریخچه: پس از انقراض سلسله ((له)) یكی از امرای قبیله ((نگوین)) با عنوان امپراطور ((ژیالونگ)) به قدرت رسید. وی با دربار فرانسه روابط سیاسی برقرار كرد و نماینده او در ورسای قراردادی با دولت فرانسه منعقد ساخت و دولت فرانسه گروهی مستشار نظامی با تجهیزات مدرن به ویتنام اعزام داشت. جانشینان ژیالونگ با قوانین مالیاتی سخت خود موجبات شورش های دهقانی را فراهم آوردند و دولت فرانسه به بهانه حمایت از مسیحیان ، سایگون و سپس ((كوشن شین)) را اشغال كرد. دولت فرانسه پس از جلب حمایت دولت چین در سال ١٨٨٢ نواحی ((آنام)) و ((تونكن)) و كامبوج را نیز بر طبق قرارداد ((هارمان)) تحت الحمایه خود اعلام و اتحادیه هندوچین را تحت اداره یك فرماندار كل قرار داد.
تا جنگ دوم جهانی هیچ یك از نهضت های مردم ویتنام برای استقلال نتوانسته بود مشكل جدی برای فرانسه ایجاد كند. در سال ١٩٤٠ پس از شكست فرانسه از آلمان و روی كارآمدن دولت دست نشانده آلمان ، ژاپن از موقعیت استفاده كرده و شبه جزیره هندوچین را تصرف كرد. چند ماه قبل از شكست نهایی ژاپن در سال ١٩٤٥، ژاپنی ها ((بائودای)) امپراطور آنام را به سمت امپراطوری تمام ویتنام منصوب كردند.
پس از جنگ دوم جهانی ، رهبران استقلال طلبان در سازمانی بنام ((ویت نام دوك لاپ مین)) كه به اختصار ((ویت مین)) نامیده می شد و مجموعه ای از احزاب ملی و حزب كمونیست هندوچین كه بوسیله ((هوشی مین)) در سال ١٩٣٠ پایه گذاری شده بود، در روز شانزدهم اوت سال ١٩٤٥ تظاهرات وسیعی در هانوی ترتیب دادند. دو روز بعد گروههای رزمی كه بوسیله ((نگوین جیاب)) سازمان داده شده بودند عمارات دولتی را تصرف كردند و از ٢٥ اوت تقریباً تمامی نواحی شمالی تحت كنترل ویت مین قرار گرفت. ((بائودای)) تصمیم به كناره گیری گرفت ولی او بعنوان مشاور عالی هوشی مین برگزیده شد. روز دوم دسامبر سال ١٩٤٥ تاسیس جمهوری دمكراتیك ویتنام رسماً اعلام شد و در ژانویه سال بعد در انتخاباتی هوشی مین بعنوان رئیس جمهور انتخاب شد. چند روز بعد هوشی مین موافقت نامه ششم مارس را با فرانسه منعقد ساخت كه به موجب آن دولت فرانسه جمهوری ویتنام را كه دارای حكومت پارلمانی ، ارتش و سازمان های اداری مستقل بود و در عین حال در اتحادیه هندوچین و جامعه فرانسه نیز عضویت داشت را برسمیت شناخت.
در ٢٣ نوامبر سال ١٩٤٦ پس از یك درگیری كوچك ، توپخانه نیروهای فرانسوی شهر ((فونگ)) را بمباران كرد و در نتیجه صدها غیرنظامی كشته و هزاران تن را زخمی ساخت. نیروهای ژنرال جیاب به تلافی این اقدام در دلتای رود سرخ و هانوی به نیروهای فرانسوی حمله كردند و با این حمله پیكارهای هندوچین آغاز شد.
با پیشروی نیروهای ویت مین بسوی لائوس و تشكیل دولت ((پاتت لائو)) در دو ایالت شمالی ، دولت فرانسه تصمیم گرفت نیروهای خود را برای دفاع از تمامیت ارضی لائوس و سركوب قوای ویت مین در ناحیه ((دین بین فو)) مستقر نماید. پس از ٨ هفته جنگ شدید، دین بین فو بدست نیروهای ویتنامی سقوط كرد.
با سقوط دژ دین بین فو از یك سو نفوذ فرانسه در هندوچین كاسته و از سوی دیگر موجب سقوط جمهوری چهارم در این كشور شد.
در كنفرانس ژنو با حضور ٩ كشور كه به منظور مذاكره در باره مسئله ویتنام تشكیل شد، هیئت نمایندگی آمریكا بوضوح اعلام كرد كه با هرگونه تصمیمی كه منجر به استقلال تمام ویتنام گردد مخالف است. سرانجام در ٢١ ژوئیه سال ١٩٥٤ قرارداد متاركه جنگ هندوچین به امضا رسید كه طبق آن ویتنام برای یك دوره موقت به دو منطقه در شمال و جنوب مدار ١٧ درجه تقسیم گردید و قرار شد بائودای همچنان در مقام پادشاهی ویتنام جنوبی باقی بماند و ملت ویتنام در امور داخلی دارای حاكمیت مطلق باشد و همچنین هیچ پایگاه نظامی در ویتنام نباید ایجاد شود. ایالات متحده با این شرایط موافقت نكرد. بائودای علیرغم میل خود ((نگو دین دیم)) را به نخست وزیری برگزید و او با اشاره دولت آمریكا رفراندومی برای تعیین رژیم ویتنام جنوبی تشكیل و ظاهراً با ٩٨% آرا بعنوان رئیس جمهور انتخاب شد. در سالهای ٦٠ ـ ٥٥ ایالات متحده بالغ بر یك میلیارد دلار كمك اقتصادی و نظامی به ویتنام جنوبی داد و رژیم دیم با با ایجاد جو ترور و خفقان ، مخالفان را بشدت سركوب كرد و هزاران نفر را به اردوگاه كار اجباری فرستاد.
در دسامبر سال ١٩٦٠ جبهه آزادی بخش ملی ، مركب از چهار حزب و با حمایت دولت سوسیالیست ویتنام شمالی ، شوروی و چین ایجاد شد و نیروهای گسترده چریكی را سازمان داد كه به ((ویت كنگ)) معروف شدند. در ماه مه سال ٦١ ((لیندون جانسون)) رئیس جمهور آمریكا وارد ویتنام شد و اعلام كرد، كمك های این كشور به رژیم دیم افزایش خواهد یافت. در نوامبر سال ٦٣ با حمله چند واحد نظامی به شهر سایگون ، رژیم دیم ساقط و دوران حكومت ژنرال ها آغاز شد.
با آغاز حمله عمومی جبهه ویت كنگ تعداد نیروهای آمریكایی به ٥٢٥ هزار نفر افزایش یافت و تنها از فوریه سال ٦٥ تا ژوئیه ٦٨ نیروی هوایی آمریكا ١٠٧ هزار و ٧٠٠ حمله به خاك ویتنام انجام داد و بیش از ٢ میلیون ٥٨٢ هزار تن بمب بر روی ویتنام ریخت كه طی آن ٥٠٠هزار نفر كشته شدند.
پس از درگذشت هوشی مین در روز چهارم سپتامبر سال ١٩٦٩ ((فام وان دونگ)) به مقام رهبری ویتنام شمالی رسید.
پس از كشته شدن هزاران سرباز آمریكایی و میلیاردها دلار هزینه بالاخره جرالد فورد تصمیم به خروج نیروهای آمریكایی از ویتنام گرفت و در اواخر ماه آوریل سال ٧٥ با سقوط شهر سایگون بدست قوای ویت كنگ، دولت ویتنام جنوبی ساقط و دو ویتنام متحد شدند.
●ساختار سیاسی
در سال ١٩٧٦ اولین انتخابات عمومی كشور برگزار شد و ویتنام شمالی و جنوبی رسماً در دوم ژوئیه با نام جمهوری سوسیالیستی ویتنام متحد گشتند. قانون اساسی ویتنام در سال ١٩٩٢ به تصویب رسید و مجلس آن ٤٩٨ عضو دارد و برای هر ٥ سال یكبار انتخاب می گردد. كمیته مركزی حزب كمونیست دارای ١٦١ عضو می باشد و تصمیم گیری ها توسط هیئت سیاسی كه دارای ١٥ عضو است صورت می گیرد.
●داده های اجتماعی ـ اقتصادی:
طبق آخرین سرشماری در سال ١٩٩٩ جمعیت ویتنام ٧٦ میلیون و ٣٢٤ هزار نفر است. طبق آمار سال ٢٠٠١، ٢٥% مردم ساكن شهرها هستند. در این كشور بیش از ٦٠ اقلیت قومی زندگی می كنند؛ و اكثریت مردم آن یعنی ٨٧% ویتنامی هستند. ٢٩٦ هزار مهاجر ویتنامی در چین زندگی می كنند و بیش از ١٦ هزار مهاجر كامبوجی در ویتنام بسر می برند.
میانگین سنی در ویتنام ٦٩ سال ، میزان مرگ و میر نوزادان ٨/٣% و میزان رشد جمعیت بین سال های ٢٠٠١ ـ ١٩٨٠ برابر ٩/١% بوده است. طبق آخرین بررسی ها در سال ٢٠٠١، ٥% مردان و ٩% زنان بی سواد هستند. ٥٥% مردم ویتنام پیرو مذهب بودا، ٥% كاتولیك و سایر مذاهب مثل پروتستان ، كنفوسیوس و دائویسم در این كشور رواج دارد.
تركیب اشتغال در ویتنام طبق آخرین آمار در سال ٢٠٠٠ شامل ٦٢% در عرصه كشاورزی ، ١٣% در بخش صنایع و ٢٤% در بخش خدمات است. تولید ناخالص ملی ویتنام در سال ٢٠٠١ برابر ٣٢ میلیارد و ٧٢٣ میلیون دلار بوده و درآمد سرانه در این كشور ٤١٠ دلار است. رشد اقتصادی بین سالهای ٢٠٠١ ـ ١٩٩١ به میزان ٧/٧% كه سهم كشاورزی دراین رشد ٢٤% ، صنایع ٣٨% و خدمات ٣٩% می باشد.
میزان تورم بین سال های ٢٠٠١ ـ ١٩٩٠ برابر ٨/١٣% بود كه از سال ٢٠٠٢ به ٤% تقلیل یافت. بهای هر دلار برابر ١٥٥٠٢ ((دونگ)) و ارزش برابری هر یك یورو برابر ١٧٨١١ ((دونگ)) می باشد. بدهكاری خارجی ویتنام تا سال ٢٠٠١، ١٢ میلیارد و ٥٧٨ میلیون دلار بوده است.
ویتنام با ٢/١٥ میلیارد دلار واردات و ٣/١٤ میلیارد دلار صادرات در سال ٢٠٠١ از كسری موازنه تجارت خارجی برخوردار بوده است.●((دوی موی)) یعنی بازسازی
حزب كمونیست ویتنام مانند سایر احزاب ((برادر)) در پی اجرای سوسیالیسم ((ناب)) و ارتدكس بود. حزب از یك سو به كلكتیویزه سازی بخش كشاورزی پرداخت ، از سوی دیگر هرگونه فعالیت خصوصی در عرصه اقتصاد ممنوع و علاوه بر آن تجارت خارجی ویتنام تنها به مبادله تهاتری با كشورهای سوسیالیستی محدود شد.
اما هنوز با گذشت بیش از ده سال از پایان جنگ با آمریكا وضعیت اقتصادی در ویتنام اسف بار بود. مردم در بخش های وسیعی از كشور در گرسنگی بسر می بردند. حزب كمونیست دیگر نمی توانست همه تقصیرها را بگردن جنگ با آمریكا بیاندازد.
در ششمین كنگره حزب كمونیست سال ١٩٨٦ برنامه رفرم های اقتصادی كه به ((دوی موی)) معروف شده اند به اجرا گذاشته شد. این برنامه در واقع كنارگذاشتن ((پلان)) در اقتصاد و ایجاد بازار سوسیالیستی تحت كنترل دولت بود. از سوی دیگر به شركت ها و افراد اجازه فعالیت اقتصادی در عرصه كشاورزی و صنایع كوچك داده شد. مهمتر اینكه انحصار تجارت خارجی كه تا آن زمان بدست دولت بود برداشته شد.
در عرصه قیمت گذاری نیز سیاست دوگانه پیش گرفته و قیمت كالاها و خدمات شركت های دولتی بصورت مصنوعی پائین نگه داشته شد كه مابه التفاوت آن از طریق سوبسیدهای بانك مركزی تامین می گردید و از سوی دیگر قیمت های آزاد در بازار آزاد حاكم بود.
این سیاست دو مشكل جدی برای اقتصاد ویتنام آفرید و پروسه رفرم را با خطر شكست مواجه ساخت. نخست اینكه بین سالهای ٨٨ ـ ٨٦ كسری بودجه این كشور به ٢٠ تا ٤٠% رسید و از سوی دیگر تورم در سال های ٨٨ ـ ٨٧ در مورد برخی اقلام حتی به ٥٠٠% رسید.
هنگامی كه سال ١٩٨٩ روند فروپاشی اتحاد شوروی و كشورهای بلوك شرق آغاز شد، ویتنام در مقابل دوراهی ماندن در مواضع ((سوسیالیسم ارتدكس)) و یا ادامه اصلاحات اقتصادی قرار گرفت.
اما رفرم های اقتصادی كه از سوی حزب پیش گرفته شد آنچنان بود كه حتی تعجب ناظران را نیز برانگیخت.
هرچند صندوق بین المللی پول تا آن زمان هیچگونه امكان تاثیرگذاری بر سیاست اقتصادی ویتنام را نداشت و نمی توانست سیاست نئولیبرالی خود را در این كشور پیش ببرد، اما سیاست اقتصادی كه از سوی حزب كمونیست پی گیری شد آنچنان به مواضع صندوق بین المللی پول نزدیك بود كه ناظران بر آن نام ((سیاست ارتدكس صندوق بین المللی پول)) گذاردند.
در ادامه ((دوی موی)) سیاست قیمت گذاری دوگانه كنار گذاشته شد، سیاست بهره بانكی به اجرا درآمد، از ارزش پول داخلی كاسته و بهای آن هم سطح بازار سیاه گردید، تجارت خارجی لیبرالیزه گردید، سرمایه گذاری مستقیم خارجی آزاد شد، كلكتیوهای كشاورزی جمع آوری شدند، بیش از ٥٠٠ هزار نفر از افراد ارتش از خدمت زیر پرچم مرخص شدند، یك سوم از ٤/٢ میلیون نفر كارمندان دولتی اخراج و بالاخره از میزان پرداخت سوبسید به شركت های دولتی بشدت كاسته شد كه این امر در وهله اول از كسری بودجه دولت كاست. تورم تا سال ٩٣ به زیر ١٠% كاهش یافت و اكنون به ٤% رسیده است. رشد اقتصادی در سال ٩٨ به بیش از ٨% رسید.
یكی از خوش شانسی های ویتنام این بود كه عملیات حفاری نفت كه توسط شركت های روسی در اوائل دهه ٩٠ آغاز شده بود به موفقیت رسید و از طریق صادرات نفت (٢١% كل صادرات) و محصولات كشاورزی این كشور موفق شد ((تعادل نسبی یك میلیارد دلاری)) در كسری موازنه تجاری خود برقرار نماید.
اما باید دید دلایل موفقیت ((دوی موی)) در كجا نهفته است:
بیش از ٦٠% از نیروی كار ویتنام در عرصه كشاورزی فعال است و با آزاد شدن فعالیت خصوصی ، میلیونها دهقان بر تولیدات خود افزودند و آن را وارد بازار آزاد كردند. ویتنام در آغاز دهه ٩٠% از واردكنندگان برنج بود، اكنون در آغاز قرن جدید یكیO از صادركنندگان مهم در بازار جهانی است.
از آغاز سوسیالیسم ((ناب)) تا پس گرفتن آن و رفتن بسوی سیاست صندوق بین المللی پول مدت زمان زیادی نمی گذرد و بر خلاف شهروندان اروپای شرقی و یا اتحاد شوروی مردم ویتنام هنوز فرهنگ و نحوه زندگی در ((بازار آزاد)) را فراموشO نكرده اند.
برخلاف سایر كشورهای سوسیالیستی ، ویتنام از سیستم رفاه اجتماعی و طبعاً هزینه های ناشی از آن برخوردار نبود.O
سرمایه گذاری مستقیم خارجی بجای وام گیری یكی دیگر از دلایل موفقیت ویتنام است. بین سال های ٩٧ ـ ٩٤ سالانه ٢ میلیارد دلار در این كشور سرمایه گذاری گردید كه بعداً به یك میلیارد كاهش یافت. با این وجود در كشوری كه تولید ناخالص ملیO آن ٢٢ میلیارد دلار است سهم سرمایه گذاری خارجی تقریباً ١٠% می باشد كه بیشتر از سوی كشورهای ژاپن ، كره ، سنگاپور و تایوان صورت می گیرد.
●((ماه عسل)) به پایان می رسد!
دوران ماه عسل حزب كمونیست ویتنام با ((كاپیتال)) نزدیك به اتمام است:
در فاز اول رفرم های ((دوی موی)) دولت راه را برای نیروهای تولیدی باز كرد و یا بهتر بگوئیم از سر راه آن كنار رفت. معلوم نیست كه دولت ویتنام بتواند در فازهای بعدی كه احتیاج به طرح ها و تصامیم بغرنج و پیاده كردن آنها است ، هم موفق باشد.O
بحران اقتصادی ببرهای آسیا به ویتنام فهماند كه حتی با توجه به بسته بودن بازارهای مالی (٤ بانك دولتی)، این كشور نیز نمی تواند از امواج بحران های اقتصادی بازار جهانی در امان بماند (كاهش یك میلیارد دلاری سرمایه گذاری مستقیم خارجی).O
ویتنام به عضویت ((آسه آن)) در آمده و مجبور است تا سال ٢٠٠٦ در منطقه آزاد تجاری ((آفتا)) گمرك واردات بازرگانی را به زیر ٥% كاهش دهد. سرنوشت تولیدات ویتنام در مقابل تولیدات اعضای قدر قدرتی مانند كره ، سنگاپور و ژاپن چه خواهدO شد؟
طبق قرارداد دوجانبه بین ویتنام و آمریكا كه در سال ٢٠٠٢ به امضا رسید، این كشور موظف است بازار مالی (بانك ها) و بیمه و مخابرات خود را در مقابل شركت های آمریكایی باز كند.
و بالاخره اینكه ویتنام در سال ٢٠٠٥ / ٢٠٠٦ به عضویت سازمان تجارت جهانی درخواهد آمد.
مجموعه عوامل زیر نشان از این دارد كه رهبری حزب كمونیست ویتنام از آمادگی مناسبی برای ورود به راهی كه می خواهد برود برخوردار نیست:
ـ صنایع دولتی كهنه و فرسوده؛
ـ سیستم مالی و بانكی توسعه نیافته؛
و بخش خصوصی ویتنام هم عمدتاً از كارگاه ها و شركت های كوچك تشكیل شده كه محصولات آنان تا ٢ الی ٣ سال دیگر در رقابت با رقبای قدرتمند در بازار جهانی تحت فشار خردكننده ای قرار خواهند گرفت.
و بالاخره اینكه بنا به گزارش سازمان دیده بان حقوق بشر در ماه مارس سال ٢٠٠٢ یكی از منتقدان رژیم بنام ((فان هونگ سون)) بجرم ترجمه مقاله ای از سایت اینترنتی وزارت امور خارجه آمریكا بنام ((دمكراسی چیست ؟)) و قراردادن آن در اینترنت بازداشت و به ١٣ سال حبس محكوم شد.
گرچه مشروعیت حزب كمونیست امروز هم از جنگ استقلال طلبانه سرچشمه می گیرد، اما ورود به بازار جهانی هم ملزومات خود را دارد. ویتنام ، چین نیست كه بتواند توسعه اقتصادی را در كنار دیكتاتوری سیاسی پیش برد و اگر هم چند سالی این توانایی را داشته باشد، مقوله دمكراسی همواره از داخل و خارج بعنوان اهرم فشار عمل خواهد كرد.

تهیه و تنظیم: محمود صالحی