سم‌های حیاتی

ترس از مارریشه در بسیاری از فرهنگ ها وافسانه های باورنکردنی درباره آن دارد، غافل از این که این خزنده خوش خط و خال یکی از مفیدترین حیوانات این کره خاکی برای تولید انواع دارو ها و سرم ها و واکسن هاست و جالب تر اینکه این دارو ها از بزاق دهان یا همان زهر مارهایی تهیه می شوند که سمی هستند و تمثال هایی از ترس درمیان ما انسان ها. با این حال تخمین زده می شود که سالانه ۵ میلیون مار گزیدگی در سراسر جهان اتفاق می افتد که مسئول ۱۲۵ هزار مرگ در طول سال است. مار گزیدگی خصوصاً در مناطق گرمسیری و نواحی که قطب کشاورزی است به وفور دیده می شود زیرا در این مناطق تعداد زیادی مار در همزیستی با انسان به سر می برند. ولی فقط این ها برای انسان خطرناک نیستند چون بعضی از مار های غیر سمی شکار خود را با پیچیدن به دور قفسه سینه جاندار و اعمال فشار و انقباض و شکستن قفسه سینه حیوان که باعث جلوگیری از تنفس جاندار یا ایجاد ایست قلبی می شود از پای در می آورند .
● مواد سازنده سم مارها
سم مار در حقیقت نوع تغییر یافته بزاق دهان مار است که از غدد بزاقی تغییر یافته برای این کار تولید می شود و از طریق دندان های تو خالی جلوی دهان مار به بدن جاندار تزریق می شوند. در سم مار تعداد زیادی مواد شیمیایی وجود دارد که هر کدام به قسمتی از بدن جاندار آسیب می رساند:
سم مار مایعی است روغنی شکل و بر حسب نوع مار به رنگ سفید تا زرد پررنگ، شفاف یا کدر و اندکی اسیدی است. سم مار مخلوطی است از مواد پیچیده پروتئینی با خواص سمی و آنزیمی و مواد غیر پروتئینی از قبیل انواع لیپید ها، کربوهیدرات ها، نمک های مختلف فلزی و شبه فلزی، ریبوفلاوین و آب.
سم ماده ایست سرشار از آنزیم. حدود ۲۶ نوع آنزیم در سم مار ها وجود دارد. در حدود ۹۰ تا ۹۲ درصد از وزن خشک سم را مواد پروتئینی تشکیل می دهند، که برخی از آنها روی دستگاه عصبی تأثیر می گذارند، برخی تراوایی غشای یاخته را تغییر می دهند و بعضی دیگر موجب تخریب تار های ماهیچه ای می شوند.
به طور خلاصه این مواد شیمیایی به ۴ دسته تقسیم می شوند. سموم سلولی که باعث آسیب موضعی بافت در محل گزش می شوند. سموم خونی که باعث خونریزی داخلی می شوند. سموم عصبی که روی سیستم عصبی اثر می گذارند و سموم قلبی که مستقیماً قلب را تحت تأثیر قرار می دهند. گزش توسط مار می تواند از یک زخم سوراخ مانند کوچک و ساده تا بیماری تهدید کننده حیات و مرگ را باعث شود. همیشه باید این نکته را مد نظر داشت که علائم اولیه متعاقب گزش می توانند گمراه کننده باشند و گاهی قربانی در حالی که علائم قابل توجه اولیه ندارد ناگهان به طرف شوک و مشکلات تنفسی سوق پیدا می کند.
دانشمندان دریافته اند بهره گیری از سم یک نوع مار کشنده می تواند جان هزاران بیمار را از مرگ نجات دهد. سم مار تایپان حاوی پروتئین معجزه آسایی است که بلافاصله خون را منعقد می کند. از این پروتئین که فاکتور رایکس نام دارد می توان برای توقف خون ریزی به هنگام جراحی قلب و عمل جراحی روی کسانی که در حوادث مجروح شده اند بهره برد. فاکتور رایکس این پروتئین احتمالاً قوی ترین عامل انعقاد خون است که تاکنون کشف شده است. به گفته پژوهشگران سم بسیار کشنده نوعی مار می تواند در درمان ایست قلبی بر اثر ضعف عضلانی مؤثر باشد. به گفته پژوهشگران استرالیایی، سم مار تاپیان در پیشگیری از ایست قلبی در خرگوش های آزمایشگاهی مؤثر است و امید است اثر آن در چند سال آینده در انسان نیز بررسی شود. پژوهشگران با این بررسی به تهیه داروهای پیشگیری کننده ایست قلب امیدوار شده اند. به طور کلی دو شیوه مختلف برای تشخیص یک مار «سمی» از مار«غیر سمی» وجود دارد. روش اول، تشخیص اندازه و نوع حرکت مارهاست. مارهای سمی دمی کوتاه و کلفت و طرز حرکتی بطئی دارند ( با انبساط و انقباض ). در حالی که مار های غیر سمی از قطر وسط بدن تا انتهای دم باریک تر می شوند و طرز حرکتشان نیزبه هردوشیوه مستقیم و مارپیچ است .
اما راه دوم تشخیص گزش مار از روی آثار دندانی آنهاست. به دلیل تفاوت درشکل و موقعیت دندان ها در مار های سمی و غیر سمی، با دقت در محل گزیدگی می توان سمی یا غیر سمی بودن آن را تشخیص داد .
سید کاظم مؤذن زاده که ۲۷ سال از عمرخود را با مار ها وصرف شکار و نگهداری از آنها کرده است با اشاره به انواع سموم مار ها می گوید: سم مار ها را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد :
زهر های مختل کننده جریان خون :این نوع زهر ها خون، رگ ها و سایر بافت های بدن را تجزیه و متلاشی می کنند. از بارز ترین علائم این نوع زهر، عدم انعقاد خون هست و زهرهای اعصاب که برخلاف نوع اول زهر های اعصاب، اثری فلج کننده بر سیستم عضلانی، دستگاه تنفسی و قلب دارند .
● مزرعه مارها
رولف کرویتس( Rolf Kreutz) مسئول مزرعه مار ها است. در این مزرعه بیش از ۲۰۰ مار سمی نگهداری می شود. این مزرعه متعلق به شرکت داروسازی نوردمارک( Nordmark )، در نزدیکی هامبورگ است. بیشتر مارهای سمی از نوع مارهای زنگی کشور مالزی هستند. طول این نوع مار ها به ۵۰ تا ۷۰ سانتیمتر می رسد و پوست شان دارای رنگ های سیاه و قهوه ای است. خوراک اصلی مار ها موش است. یک موش زنده خوراک یک مار برای ۲۱ روز است . مار ها به طور جداگانه درجعبه های بزرگ پلاستیکی نگهداری می شوند. در طول روزها، مار ها با آرامشی بی نظیر در جعبه خود چنبره می زنند، اما نزدیک شدن به این مار ها می تواند عواقب ناگواری به همراه داشته باشد. کرویتس درباره تأثیرات سم مار در بدن انسان می گوید: «این سم در آغاز ورود به بدن انسان بافت ها را ازبین می برد وباعث نابودی شریان ها می شود که در مواردی منجر به از دست دادن و یا فلج شدن عضو گزیده شده، می شود. افراد مارگزیده سالیانی دراز دچار عارضه های متفاوت خواهند بود . »
در این شرکت داروسازی متخصصان بر این باورند که سم مار ها اثرات شفابخش نیز داشته، به طور مشخص به عنوان داروهای اولیه در سکته های مغزی و قلبی می توان از آن استفاده کرد. در این گونه حملات که با انسداد شریان ها و لخته شدن خون مواجه هستیم، خون به مغز نرسیده و بخشی از سلول ها برای همیشه از بین می روند. دقیقاً در چنین مواردی است که باید ماده سمی به دست آمده از مار ها (به نام آنکرود Ancrod ) به کار گرفته شودچراکه این ماده سبب رقیق شدن سریع خون می شود.
مانفرد کورفورست مسئول تولید داروهای بیولوژیک درباره تأثیر این ماده می گوید: «لختگی خون از این طریق می تواند برطرف شود. پس از حمله مغزی غلظت خون بالا می رود، با استفاده از این ماده می توان آن را دوباره رقیق ساخت و حال خون رقیق شده قادر به شست و شوی بخش هایی است که پیش از آن ورود خون بدان ها ناممکن بود. »
● ایران، پیشتاز در سم شناسی مار
بخش جانوران سمی انستیتو رازی ایران سابقه ای طولانی در تهیه و تولید انواع دارو ها و پادزهر ها از «مار» های ایرانی و خارجی دارد. این بخش که از ۴۰ سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده است و پس از ساخت پادزهرهای منووالان و تتراوالان، اکنون موفق به ساخت نوع پلی والان شده که قادر است زهر ۶ نوع مار مختلف سمی خطرناک را خنثی کند. علاوه بر این، سرم ضدعقرب زدگی که توسط متخصصان ایرانی تولید شده است، در مورد سم ۶ نوع عقرب مؤثر است.
رئیس بخش جانوران سمی و تهیه پادزهر مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی درباره فعالیت های این مرکز می گوید: «سالانه ۸۵ هزار آمپول محتوی پادزهر مار و عقرب تولید و به وزارت بهداشت تحویل داده می شود و حدود ۷ تا ۱۰ هزار آمپول نیز به کشورهای منطقه صادر می شود.
هر آمپول ۱۰ سی سی پادزهر مار دارد که هنگام مارزدگی، بسته به شدت عوارض حتی تا ۲۰ آمپول تزریق می شود. هر آمپول حاوی پادزهر به مبلغ ۲۵ دلار به کشورهای منطقه از جمله اردن صادر می شود که در صورت وجود تقاضا برای پادزهر عقرب، توانایی صادرات آن هم وجود دارد. » دکتر عباس زارع میرک آبادی می گوید: «تاکنون ۷۵ گونه مار و ۲۳ گونه عقرب در ایران شناسایی شده است که باید توجه داشت پادزهر هر جانور سمی مختص آن جانور است یعنی نمی توان پادزهر یک گونه از مار را برای گونه ای دیگر استفاده کرد. » دکتر زارع در توضیح مراحل مختلف تولید پادزهر از سم مار می گوید: «پس از زهرگیری از مار یا عقرب، سم خشک می شود و به صورت پودر درمی آید. »
این پودر با ترکیبی به نام «یاور» مخلوط و با دوز کم به مدت چندین بار (۶ تا ۱۰بار) به صورت زیرجلدی به اسب تزریق می شود. زمانی که پادزهر به میزان مناسب در خون اسب ساخته شد، خون گیری انجام و سپس پلاسمای خون اسب جداسازی می شود. پس از تصفیه و انجام عمل هضم آنزیمی، سرم رسوب داده می شود. بعد از انجام فرمولاسیون و رسیدن میزان پادزهر به غلظت مورد نظر، تست ها و آزمایش های کنترلی متفاوتی روی آن انجام می شود و پس از تأیید شدن تمام آزمایش ها، پادزهر بسته بندی و به وزارت بهداشت تحویل داده می شود. به گفته رئیس بخش جانوران سمی مؤسسه رازی از ۱۰ سال پیش محققان ایرانی تحقیق هایی را روی سموم مختلف جانوری آغاز کرده و توانسته اند توکسین های موجود در سموم مختلف عقرب ها را شناسایی و خالص سازی کنند، توالی اسیدهای آمینه و ساختمان سه بعدی آنها را در سموم عقرب مشخص کنند و با بررسی عوارض مختلف این زهر ها روی حیوانات به نحوه تأثیرگذاری آنها پی ببرند.
وی تصریح می کند: «علاوه براین ازچندی پیش، تحقیق های گسترده ای را روی امکان درمان بعضی بیماری های لاعلاج مانندسرطان توسط پپتیدهای پروتئینی موجود در زهر های مار و عقرب آغازکرده ایم وطی دستاوردی بی نظیر موفق به ساخت ترکیبی از زهرهای جانوری با عنوان«۵۸ ICD»شده ایم که در مراحل آزمایشگاهی باعث ازبین رفتن سلول های سرطانی ومانع رشد۰‎/۲درصدی آنها و همچنین مرگ طبیعی این سلول ها شده است. »
دکتر زارع درپایان در تشریح برنامه های آینده این بخش می گوید: «قرار است مدل های حیوانی بیماری MS را ایجاد و تأثیر زهرمار و عقرب را روی این بیماری بررسی کنیم.

دکتر مهرداد حلوائی
http://iranpest.blogfa.com