گذری بر تاریخچه راه و راهسازی در ایران

● گذری بر تاریخچه راه و راهسازی در ایران
كاروانسراها یادگاری از تاریخ چند هزار ساله راهسازی ایران هزاران سال است كه انــسان ها در این سرزمین زندگی می كنند. انسان ها در روزگاران دور نمی توانستند بی دغدغه در راهی قدم گذارند كه سخت، ناامن و ناهموار بود.
آنها از كویرهای سخت می گذشتند و در كوهستان های صعب العبور قدم برمی داشتند اما با این همه برای گذران زندگی بر همه این مشكلات فائق می آمدند. راه و راهسازی در میان ایرانیان چه در دوران باستان و چه دوره های پس از آن همواره یك ضرورت اجتناب ناپذیر تلقی شده است.
بر همین اساس باید علل گرایش ایرانیان را به راه سازی و به تبــــع آن توسعه و افزایش مهارت آنها در این بخش تا اندازه زیادی ناشی از شرایط و ویژگی های حاكم بر سرزمین ایران دانست.
ایران كشوری نیمه خشك است و بارندگی در آن بسیار اندك. آبادی ها و شهرها در فــلات ایران از یكدیگر دورند.
ایرانیان برای پیوند این آبادی های دور از هم تلاش های سازمان یافته بسیاری را در حوزه راه سازی انجام دادند و بر همین اساس بود كه در دوره هخامنشی به دلیل اهـــمیت راه سازی سازمانی مستقل در این زمینه مسئولیت داشته و فعالیت می كرده است.
ایرانیان در راه سازی از تجربه رومیان بسیار سود بردند. رومیان برای نگهداری امپراتوری خود راه های خوبی ساختند كه هنوز نیز این راه ها به عنوان راه های باستانی پا برجا هستند.
رومیان بستر راه را در حدود یك متر می كندند و از پــــــایین به بالا یك لایه سی سـانتی متری بالاشه سنگ و ملات و روی آن لایه ای به ضخامت نزدیك به ۲۵ متر با پاره سنگ، قلوه سنــــگ می ساختند روی لایه دوم نیز لایه دیگری پایین و خرده سنگ به درستی خندق یا گرد و قــــرار می گرفت و لایه نهایی راه را لایه ای به ضخامت ۲۰ سانتی متر شن و ماسه تشكیل می داد. ایرانیان نیز از این شیوه برای راه سازی استفاده كردند اگر چه در دوره ساسانی اغلــب راه های احداث شده در ایران با اهداف تجاری و درآمــــــدزایی انجام می شد، اما روند راه سازی پس از ورود اسلام به ایران تغییرات بسیاری به خود دید.
در دین اسلام، هر فرد مسلمان مكلف در صــــــورتی كه مستطیع باشد، باید به زیارت خانه خدا برود. به همین دلیل لازم است راهی برای عبور زائران خانه خدا ساخته شود. در زمان خــــلافت عباسیان بغداد به لحاظ پایتخت بودن و مكه به لحاظ قداست و انجام مناسك حج در وضـعی قرار داشتند كه می بایستی راهی برای ورود به آنها ساخته شود.
زیارت خانه خدا در پرتو احـداث راه ها آسان شد و مسافرتی كه از سرزمین های شرق به حجاز می رفتند، از دجله گذشـــته و از راه هایی كه احداث آنها را اعراب از ایرانی ها فرا گرفته بودند، عبور می كردند. معروف ترین شاه راه آن زمان راه بزرگ خراسان بود كه به شرق می رفت و بغداد را به شهرهای ماوراء النــــــهر تا حوالی چین، متصل می كرد. این راه از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا و پل های مستحكمی كه بر رودها ساخته بودند، عبور می كرد تا به «حلوان» و از آن جــا به كوه های ایران می رسید. این راه از شهرهای بزرگ و كوچكی در جهان عبور می كرد و در حــــــال حاضر نیز شاه راه بزرگ خراســـان همچنان هم راه پستی و چاپاری ایران است و امروز تهران، نزدیك ری، نقطه مركزی این شاه راه شده است.
پس از انقراض خلافت عباسیان، چون شهر سلطانیه رونق یافت، مسیر جاده ها تغییر كرد. اما این تغییرات در مسیر راه های اساسی تاثیر چندانی نداشت. در این دوره راه های مهم بسیــــاری در سطح كشور ساخته شد. راه های ساخته شده در ایالت خوزستان از جمله راه های مشهور ایـــن زمان بودند.
از اهواز راهی بود كه به سمت مغرب به «نهر تیرا» و از آن جا به «واسط» عراق می رفــــت. راه شمالی اهواز به شوشتر می رسید و از آن جا از جندی شاپور و شوش به سمت مغــــرب و كوه های لر و از آن جا به گپایگان و اصفهان می رفت.
در همین دوران راه های ایالت فارس همه از شیراز منشعب می شدند و قسمت زیادی از آنــها به سیراف، جزیره كیش و هرمز كه در این زمان هــای طولانی مهم ترین بنا در خلیج فارس بـودند، منتهی می شد.
راه های كرمان در دوره خلافت عباسیان نیز از راه های مهم ایران محسوب می شوند. در ایــــن دوره از سیرجان تا بردسیر كرمان دو روز راه بود و از «بردســـیر» تا «زرند» نیز باید مسافران دو روز زمان طی می كردند.
در دوره اسلامی نه تنها راه ها در سطح كشور ایران بسیار گسترش یافت و ایرانیان در روند راه سازی به تجارب ارزنده ای دست یافته به گونه ای كه شمال به جنوب، شرق و غرب كشور با راه های مختلف و شاهراه های بزرگ به هم متصل بود، ایجاد بناهایی با ویژگی های گــــوناگون در شهر و روستاها و جاده های حاشیه كویر و معابر كوهستانی با نام های مختلف چون ربـــاط و كاروانسرا رواج یافت.
عملكردهای گوناگون كاروانسرا در گذشته موجب شده كه این مكان دارای نام های متفاوتی چون «كاربات»، «رباط»، «ساباط» و «خان» باشد. این بناها در واقع مشـــــــابه كاروانسرا بودند اما به لحاظ معماری در برخی جزییات با آن تفاوت پیدا می كردند. پیدایــش این گونه بناها را باید در نیاز مبرم كاروان و كاروانیان به حمایت در طول سفر جست و جو كرد.
اطلاعات موجود در مورد كاروانسراهای اوایل اسلام اندك است. سلسله های دوره های آغازیـن اسلامی مانند «سامانی»، «آل بویه»، «آل زیار» برای ایجاد بناهای عام المنفعه چون كاروان سرا و آب انبار اهمیت زیادی قایل بودند و «رباط چاهه» یا «ماهی» كنار جاده مشهد _ سرخـــس كه بـه صورتی بنایی با چهار ایوان بنا شده، از جمله یادگارهای آن زمان است. قرن پنجم قمـــری عصر شكوفایی هنرهای اسلامی به ویژه معماری است.
ایجاد راه های تجاری متعدد و همچنین تامـــین امنیت جاده ها باعث رونق روزافزون تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده ها و داخـل شهرها برای آسایش كاروان و كاروانیان، كاروانسراهای متعدد ساخته شـد. شیـــوه و ســــبك معماری این دوره در احداث بناهایی چون مساجد و كاروانسراها تقریبا یكسان شد.
زیباترین نمونه كاروان سراهای این دوره رباط با كاروانسرای «شرف» در خراسان اســـــت كه اكنون به صورت نیمه ویرانه ای بر جای مانده است. این كاروانسرا یادآور زمانی است كه جاـده خراسان اهمیت بسیار داشت.
افول عباسیان
طومار زندگی عباسیان با همت ایرانیان به ویژه خواجه نصرالدین طوسی، ریاضی دان و مـــنجم ایرانی در هم نوردیده شد و ایرانیان توانستند خود را از زیر یوغ حكومت عباسیان و تركان نجات دهند، اما با این همه دیری نپائید كه مغولان جای آنها را گرفتند.
هنوز ملت ایران كمر از زیر بار حمله مغولان نكرده بود كه تیمور بار دیگر به ایــران تاخت و پس از جهانگشایی و تسخیر سراسر آسیای مركزی و ایران به فكر نگهداری از راه ها و ایجاد ارتباط بین شهرها افتاد.
چنگیز و تیمور به هیچ وجه در فكر راه سازی نبودند. كار اصلی آن تسخیر ممالك و تاراج اموال مردم بود. به طوری كه «كلاویخو» سفیر اسپانیا در دربار تیمور كه در ایران سیاحت های بسیار داشته است، نوشته، نسخی از راه سازی در این دوره نبوده اما تیموریان در نگهداری از راه ها نهایت كوشش خود را به كار می بردند.
در هر حال در دوران پس از خلافت عباسیان ایران همواره در معرض تاخت و تاز مــغولان و تیموریان بود. حكومت های بعدی نیز آن چنان درگیر مشكلات خود بودند كه توجهی بـــه احداث راه های جدید نداشتند. در این دوره اگر چه حكومت ها برای احداث راه های جدید تلاشـی نكردند اما به دلیل این كه همین حاكمان برای حفظ محدوده حاكمیت خود به راه هایی امن و همــوار نیاز داشتند، در نگهداری از راه هایی كه عمده آن ساخته حكومت های پیشین از جمله عباسیان بود، همت فراوان به خرج می دادند.

نویسنده: سینا رنجبرEmail:

منبع : همکلاسی