سیری در مطالعات ادیان پس از انقلاب

یکی از پیامدهای مهم انقلاب اسلامی ایران این بود که فرهنگ شیعه را بطور جدی در محافل علمی جهان مطرح کرد و مفاهیم اعتقادی خاص شیعه را به تدریج وارد دایره المعارف های بزرگ دینی نمود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران یکی از رویکرد های مهم اصلاحی در عرصه علوم انسانی بازنگری در اصول مطالعاتی و متدولوژی دین پژوهی بود. شناخت ادیان بزرگ جهان، علاوه بر اینکه زمینه ارتباط و تعامل فکری را مهیا می ساخت، اهمیت آموزه های اسلامی و ریشه های آن را در تعالیم انبیای پیشین نیز مشخص می کرد و موید سخن قرآن کریم مبنی بر وجود روح واحد در تمامی ادیان آسمانی بود. انقلاب اسلامی به جهت ماهیت ویژه ای که داشت در عمل نیازمند اصول، قواعد و قوانینی بود که از منابع متقن دینی استنباط و استخراج شده باشند. وجود چنین اصول و قواعد کلی مستنبط از مکتب، راه را برای طراحی نظامهای مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مانند آن هموار می کرد. چنین آرمانی ابزارهای اجتهادی و استنباطی نوینی می طلبید که بتواند قوی تر از روشهای اجتهادی پیشین، اصول کلی در امور اجتماعی و مسائل حکومتی را از منابع دینی استخراج کرده و در اختیار کارگزاران و متولیان نظام قرار دهد. آنچه طی این مسیر را برای فقیهان و متفکران شیعه مشکل می کرد این بود که در طول تاریخ اسلام، بیشترین فرصت حکومت و زمامداری در اختیار سلاطین مستبد و خود رای قرار داشت که مطابق با سلیقه های شخصی خود به حکومت می پرداختند و از اندیشه نظام مند عالمان تبعیت نمی کردند. دیگر اینکه فقه سیاسی شیعه کمتر از فقه اهل سنت فرصت ظهور و بروز و تجربه پیدا کرده و بیشتر به صورت مواد خام و آزموده نشده باقی مانده بود. فقه اهل سنت تجربه بسیار طولانی در امر حکومت داشته است، با این وجود بازهم نیازمند تلفیقی از اندیشه های مذاهب مختلف و استفاده از قواعدی مانند قیاس و استحسان بوده است که دلیل شرعی متقنی بر حجیت آنها وجود ندارد. بطور مثال امروزه در کشور مصر با وجود این که پیروان مذهب شافعی اکثریت مردم این کشور را تشکیل می دهند، فقهی که عملا بر قوانین این کشور حاکم است فقه حنفی است و دلیل آن نیز سازگاری بیشتر فقه حنفی با قوانین روز و قابلیت انعطاف آن با استفاده از قیاس، استحسان و مانند آن است با این وجود از فقه شیعه نیز در موارد خاصی از حقوق مدنی مانند رضاع و طلاق استفاده شده است.
اندیشه های سیاسی شیعه پس از روی کار آمدن سلسله صفویه مجال اندکی برای ظهور یافت ولی به زودی شاهان صفوی ماهیت استبدادی خود را نشان داده و دغدغه اجرای عملی تفکرات شیعه را رها کردند. به همین دلیل انقلاب اسلامی فرصتی بی سابقه برای سنجش توان اجرایی فقه سیاسی و اندیشه های حکومتی شیعه در عصر غیبت بود. اگر در طول تاریخ اسلام به پیروان سیره علوی فرصت زمامداری و حکومت داده می شد، بطور مسلم کوله باری از تجارب حکومتی در اختیار نظام نوپای جمهوری اسلامی قرار می گرفت و انقلاب اسلامی ایران مسیر راحت تری را می پیمود. با این وجود، فقه شیعه در فرصتی اندک پس از پیروزی انقلاب در تدوین قانون اساسی با اقتدار تمام ظاهر شد و توان علمی خود را در حل مسائل مستحدثه اثبات کرد. هم اکنون پس از ربع قرن تجربه حکومت دینی، عملی بودن آن ثابت شده است و البته تردیدی نیست که پیوسته نیازمند بازبینی، اصلاح و توسعه است. تئوری پردازی برای یک تمدن دینی، بر اساس متون و منابع اولیه، وظیفه سترگی است که به عهده جمع کثیر و نسل های متمادی از فرهیختگان جامعه است و نباید از یک نسل و گروه محدودی از اندیشمندان در یک مقطع تاریخی انتظار آن را داشت.
ایران اسلامی سالهای ابتدایی انقلاب را با وجود جنگ تحمیلی و تحمل محاصره های اقتصادی به تبیین و تکمیل تئوری حکومت دینی اختصاص داد و بر محور حکومت دینی یعنی ولایت فقیه تاکید نمود. در عمل، هماهنگی ولی فقیه و رئیس جمهور در اداره بخش های مختلف کشور، حاکی از هماهنگی احکام اسلامی با جمهوریت و آرای مردم بود. هماهنگی میان قوای سه گانه در هر کشوری امری ضروری است. به این ترتیب در کشورهایی که بالاتر از مقام ریاست جمهوری مقام دیگری وجود ندارد عملا به رئیس جمهور قدرتی بیش از ریاست قوه مجریه داده می شود و چون زمان ریاست جمهوری محدود است، پس از اتمام دوره، سیاست کشور دچار سردرگمی و بحران می شود که گاهی آشکار است و گاهی پنهان و شدت و ضعف آن نیز به ثبات ساختاری کشور بستگی دارد. راه حل چنین مساله ای به ویژه برای کشورهای در حال توسعه، وجود رهبری امین در راس قوای سه گانه کشور است که در ایران ولی فقیه آگاه به زمان، عادل، مدیر و مدبر عهده دار چنین مسئولیتی است. صبغه دینی و ویژگیهای ممتاز ولی فقیه، ضریب ناامنی در کشور را از نظر نظارت بر عملکرد مسئولین طراز اول کشور به حد اقل رسانده و موجب اعتماد مردم در طول بیست و پنج سال انقلاب اسلامی بوده است.
پس از سالهای سخت دفاع مقدس، اندیشمندان شیعه فرصت بیشتری برای تامل در تئوری های حکومت دینی یافتند و به تدریج اندیشه گفتگو و تعامل فکری با پیروان سایر ادیان نیز مطرح شد. در مقابل اندیشه خشن غربی هانتینگتون مبنی بر جنگ تمدنها، گفتگوی تمدنها مطرح شد و مفروضات بدبینانه نظریه پردازان غربی را به چالش طلبید. بنابراین بر مقوله دین که از مولفه های اساسی و تاثیر گذار فرهنگ و تمدن بوده و در گفتگوی تمدنها جایگاه ویژه ای داشت تاکید شد. اگر دین بتواند به زبان علمی و روز دنیا سخن بگوید به سهولت پیام رسان اصلی تمدن و فرهنگ خواهد بود و اگر از محتوای قدرتمندی برخوردار باشد بر فرهنگ های مقابل نفوذ کرده و ارزشهای خود را بدون جنگ و خونریزی انتقال خواهد داد. تاکید بر مشترکات دینی و عملکرد های اخلاقی ادیان، از میزان خشونت و جنگ ها می کاهد. بنا بر این دین پژوهی در عصر حاضر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. لذا پس از انقلاب اسلامی ایران دین پژوهی وارد مرحله تازه شد که بازنگری در شناخت روشمند ادیان، نخستین گام آن بود. اگر پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در رد و انکار ادیان و مذاهب مختلف، به نقل قول های ضعیف و غیر مستند نیز اکتفا می شد و گاهی انکار مطلق عقاید آنها به عنوان پیش فرضی مسلم تلقی می گردید، پس از انقلاب شکوهمند اسلامی، تاکید اندیشمندان بر وجوه اشتراک ادیان و مذاهب و جستجوی نقاط مشترک از متون دینی اصیل بود تا بتوانند تفکر دینی را در مقابل تفکر الحادی و لائیک تجهیز نمایند. زیرا امروزه پیروان ادیان مختلف در جهان در برابر دشمن مشترکی به نام الحاد، بی دینی و لا ابالیگری دینی قرار گرفته اند و اگر بخواهند شاهد دفن مفاهیم دینی و اخلاق در جهان امروز نباشند به ناچار باید در مقابل این دشمن مشترک چاره ای بیندیشند و سپس به حل اختلافات خود بپردازند.
امروزه بی دینی در غرب با عنوان حرکت های جدید دینی مانند شیطان پرستی به رسمیت شناخته شده و تقویت می شود. در مقابله با چنین انحرافات بزرگی که آموزه های تمامی انبیای گذشته را تهدید می کند متفکران تمام ادیان و مذاهب آسمانی مسئولیت دارند. قرآن کریم در سوره مبارکه مائده بر وجود نکته های توحیدی و هدایتی در تورات و انجیل تصریح دارد و اگر این نکته های سره از نکته های ناسره که در اثر تحریف پدید آمده جدا شوند، گامی اساسی در جهت تفاهم با دیگر ادیان آسمانی برداشته شده است. این امر نیازمند ترجمه منابع مطالعاتی سایر ادیان بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی کتابهای بسیاری راجع به ادیان آسمانی و غیرآسمانی ترجمه و تالیف شد. ورود حجم عظیمی از مفاهیم دینی و عرفانی ادیان مختلف، از مدی تیشن بودایی تا قبالای یهودی دین پژوهان کشور و از جمله دین پژوهان حوزوی را واداشت تا با تاسیس برخی مراکز و موسسات تحقیقاتی به مطالعات بنیادین در این زمینه بپردازند. با وجود این که چنین مراکزی هنوز در ابتدای راه اند اما این حجم عظیم آثار مربوط به ادیان و مذاهب که در طول دو دهه اول انقلاب چاپ شد در طول تاریخ ایران بی سابقه است. البته این حرکت، بی تاثیر از روند رو به رشد دین پژوهی در جهان، رشد ارتباطات، تحول صنعت چاپ و نشر و به ویژه شبکه جهانی اینترنت نبوده است.
برای گفتگوی نتیجه بخش میان متفکران علوم دینی و تعاملات میان دینی چاره ای جز شناخت مستند ادیان از طریق مطالعه کتابهای مقدس، تفسیرهای مهم موجود در سنت و سخنان بنیانگذار و همچنین انجام مطالعات تطبیقی نیست. بدین ترتیب عالمان دین پژوه کشور و به ویژه برخی مراکز وابسته به حوزه علمیه، در صدد تربیت نسلی از متخصصانی برآمده اند که ادیان زنده جهان را بر اساس متون دینی، زبان خاص، آموزه های بنیانگذار یا بنیانگذاران، تفاسیر مهم و دیگر ویژگی های اختصاصی آنها مطالعه کنند. در پی این نهضت مقالات مهم، کتابهای معتبر و اصیل ادیان و مذاهب مختلف و بخش های عمده دایره المعارف های معتبر جهان به مرور در حال ترجمه است. در تالیفات و تحقیقات نیز مآخذ ضعیف و درجه دوم پذیرفته نمی شود. انجمن های علمی و دیگر مراکز تحقیقاتی حوزه با برخی مراکز دین پژوهی در جهان به مبادله اطلاعات می پردازند و از گفتگو با نمایندگان آنها استقبال می نمایند. مکاتبه دانش پژوهان جوان با دانشمندان دین پژوه دانشگاهها و مراکز معتبر جهان به صورت امری عادی درآمده است. کیفیت و کمیت نیروهای انسانی، مراکز و مجلات دین پژوهی کشور با گذشته قابل مقایسه نیست و حجم واقعی این فعالیت ها را نمی توان به آسانی تخمین زد. اگر در گفتگوهای دینی، طرفین گفتگو از آموز ه های دینی یکدیگر بطور مستند سخن نگویند نتیجه ای بر مذاکرات مترتب نخواهد بود و چنین جدالی نتیجه احسن نخواهد داشت. در جدال احسن از برهان استفاده می شود و سخنانی که گفته می شود کاملا مستند و مطابق با واقع است. اگر هدف از انقلاب اسلامی ایران احیای ارزشهای اسلامی بوده است، بدون شک ابلاغ معارف اسلامی از طریق گفتگو یکی از مهمترین این ارزشها است. امام رضا (علیه السلام) در حدیث معروفی فرمودند. «به راستی اگر مردم حسن و نیکویی های سخنان ما را بشنوند از ما پیروی خواهند کرد.» بخش مهمی از زندگی آن بزرگوار نیز همانند پدران گرامیشان به مباحثات علمی و دینی با عالمان سایر ادیان اختصاص داشت. به همین جهت جدال احسن در تفکر شیعه ریشه ای عمیق دارد. جالب توجه است که در میان مذاهب مختلف اسلامی تنها مذهبی که فقط از طریق برهان و استدلال گسترش پیدا کرد شیعه دوازده امامی بود.
عالمان شیعه به تبعیت از دستورات متعدد قرآن کریم و سیره امامان معصوم (علیهم السلام) برای اثبات حقانیت خویش پیوسته از برهان و استدلال عقلی و نقلی استفاده می کردند و همین امر سبب شده است که در قرن حاضر بتوانند بدون هیچ دغدغه ای به طرح مساله گفتگو بپردازد. برخی دایره المعارف های معتبر دینی مانند راتلج به ویژگی برجسته بودن عقلانیت شیعه به دلیل پرورش فیلسوفان بزرگ در دامن خود اعتراف دارند. این دایره المعارف دینی که یکی از دایره المعارف های معتبر جهان است درباره بازار داغ تعاطی افکار دینی و فلسفی در ایران معاصر مینویسد: «مجادلات علمی که امروزه در ایران شاهد آن هستیم نشان می دهد که امروزه فیلسوفان ایرانی نه تنها با اشکال سنتی فلسفه اسلامی آشنایی دارند، بلکه با ایده های معمول فلسفه غرب نیز آشنا بوده و آنها را به کلی رد نمی کنند. اما کاملا هم با غرب موافق نیستند بلکه حاضرند دیدگاههای غربی را با نگاه نقادانه مورد بررسی قرار دهند» .
پس از اینکه رئیس جمهور محترم ایران مساله گفتگوی تمدنها را مطرح کرد، برخی از اساتید دانشگاه های غرب و شرق، موضوع پایان نامه و تحقیق تعدادی از دانشجویان خود را به بررسی مبانی اعتقاد به گفتگو در تفکر شیعه اختصاص داده و علاقه و اهتمام خود را به این مساله ابراز کردند. البته یکی از پیامدهای مهم انقلاب اسلامی ایران این بود که فرهنگ شیعه را بطور جدی در محافل علمی جهان مطرح کرد و مفاهیم اعتقادی خاص شیعه را به تدریج وارد دایره المعارف های بزرگ دینی نمود. به این ترتیب آموزه های شیعه در دسترس دانشجویان در سرتاسر جهان قرار گرفت و نشر پیدا کرد. با این وجود هنوز افکار ناب شیعه بطور کامل ترجمه نشده و در دسترس دانشمندان دین پژوه قرار نگرفته و حق مطلب ادا نشده است. اگر دانشمندان شیعه همت بیشتری بگمارند و آثار فقهی، اصولی، اعتقادی و منابع بزرگ روایی شیعه مانند بحارالانوار را به زبان های زنده دنیا ترجمه نمایند، انقلابی دیگر در صدور معارف اهل بیت (علیهم السلام) اتفاق خواهد افتاد و هزاران استاد و دانشجو در سرتاسر جهان به آموزه های اهل بیت (علیهم السلام) خواهند اندیشید و به تحقیق و تالیف مقاله خواهند پرداخت. پیش از انقلاب آنچه از اسلام برای مجامع علمی جهان شناخته می شد، اسلامی بود که در جهان اهل سنت مطرح بود و برای شیعه هویت مستقلی قایل نبودند. انقلاب اسلامی اولا مسلمانان ایران را از مسلمین عرب در نظر مردم جهان تفکیک کرد و ثانیا حساب شیعه را که با انقلاب ایران جانی تازه گرفته و به خطری جدی برای استعمارگران تبدیل شده بود از مذاهب مختلف اهل سنت جدا نمود. شناخت ادیان به نتایج جالب توجهی انجامیده است. یکی از مهمترین آنها، کشف اصالت عقیده به منجی در تمامی ادیان بزرگ جهان است. اگر در دین یهود یهوه و در آیین مسیحیت مسیح و در کیش زرتشت سوشیانت به عنوان منجی موعود معرفی شده است، تحقیقات دین پژوهی نشان داد که در آیین بودا، هندو و حتی کنفوسیوس نیز عقیده به منجی وجود دارد و منشا نهضت های اصلاحی بزرگی در طول تاریخ ادیان مختلف بوده است. احیای سنت حسنه دین پژوهی در کنار مطالعات اسلامی به ویژه در حوزه های علمیه کشور می رود تا بار دیگر یاد آور حوزه های با شکوه قرون طلایی اسلام و سیره سلف عالمان شیعه که در ادیان و مذاهب مختلف زمان خود صاحب نظر بودند باشد.

نویسنده:ابوالقاسم جعفری
منبع : www.bashgah.net

منبع : خبرگزاری فارس