پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
مجله ویستا
نیایش نامه
۱ - ساختار كتاب؛
۲ -اهداف و انگیزه های مؤلف؛
۳ - ویژگی ها وتوانایی ها و قابلیت های مؤلف و جایگاه مفاتیح الجنان.
۱- ساختار
با نگاهی به نسخه های موجود مفاتیح الجنان مشاهده می شود كه این كتاب مجموعه ای است از متن، ملحقات متن، حواشی و ملحقات حواشی. متن مفاتیح با خطبه ای این گونه آغاز می شود: الحمدلله الذی جعل الحمد مفتاحاً لذكره ... و با حدیثی قدسی از حضرت عیسی(ع) پایان می پذیرد. تاریخ اتمام این قسمت، آن گونه كه مرحوم محدث قمی تصریح كرده است، شب دوشنبه مصادف با شب یازدهم ذیقعده ه.ق شب ولادت با سعادت حضرت ثامن الائمه(ع) بوده است. این قسمت قطعاً توسط مرحوم محدث قمی، تنظیم و جمع آوری شده است.
مجموعه ای دیگر به نام ملحقات مفاتیح توسط مرحوم محدث قمی تنظیم شده است كه این گونه آغاز شده است: الحمدلله والسلام علی عباده الذین اصطفی... و با فرازهایی از زیارت نیابت این گونه پایان یافته است: و تستجیب لی فیه و فی جمیع اخوانی و اخواتی و ولدی و اهلی بجودك و كرمك یا ارحم الراحمین .
غیر از این مجموعه، ملحقات دیگری با عنوان ملحقات دوم مفاتیح در پایان كتاب مفاتیح دیده می شود كه با دعای نماز امام حسین(ع) شروع و با دعای مكارم الاخلاق تمام می شود و نیز چندین سوره از قرآن كه اول آنها سوره عنكبوت و آخر آنها سوره دخان است. در پایان كتاب نیز حدیث شریف كساء آمده است كه قطعاً این مجموعه از اضافات مرحوم محدث قمی نیست.
سوره های آغاز مفاتیح،كه با سوره یس شروع می شود و به سوره ناس ختم می شود، ربطی به محدث قمی ندارد. اما آنچه در حاشیه كتاب مفاتیح دیده می شود، خود نیزبر چند قسمت است: قسمتی با عنوان رساله باقیات الصالحات با مقدمه محدث قمی این گونه شروع می شود: الحمدلله الذی تمسك السماء و ندب عباده الی الدعاء ... و با دعای تلقین میت این گونه ختم می شود: اللهم عندك عفوك .این قسمت قطعاً از مجموعه هایی است كه شخص محدث قمی جمع آوری و تنظیم كرده است و تاریخ پایان یافتن آن را روز جمعه نوزده ماه محرم است.
غیر از این مجموعه،دو قسمت دیگر در حاشیه مفاتیح دیده می شود: یك قسمت با دعایی از علی(ع) آغاز می شود: الحمدلله علی كل نعمه وبا فرازهایی از دعایی به نام رهبه این گونه تمام می شود: وتجاوز عنی یا ذالجلال والاكرام و تب علی انك التواب الرحیم . قسمت دیگر در حاشیه مفاتیح بعد از قسمت یاد شده است كه با عنوان ملحقات دوم باقیات الصالحات با دعایی از امام سجاد (ع) این گونه شروع می شود: اللهم یا من لا یصفه نعت الواصفین و با فرازی از همین دعا این گونه تمام می شود: انك علی كل شیء قدیر و هو علیك یسیر . به نظر می رسد كه این دو قسمت ضمیمه شده به حواشی مفاتیح، مربوط به محدث قمی نیست.قرینه ای كه استناد این دو بخش را به مرحوم شیخ عباس قمی ثابت كند نیز در آغاز یا پایان این دو مجموعه الحاقی وجود ندارد.
مؤلف درباره ساختار كلی مفاتیح در مقدمه می نویسد: مرتب گردانیدم آن را بر سه باب:باب اول در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعض ادعیه مشهوره و مناجات خمس عشره و غیرها. باب دوم در اعمال ماه های سال و فضیلت اعمال روز نوروز و اعمال ماه های رومی. باب سیم در زیارات و آنچه مناسب آن باب است .
از آن جا كه در فهرست های موجود مفاتیح الجنان تقسیم بندی پیشنهاد شده از سوی محدث قمی آورده نشده است، مناسب است این تقسیم بندی را از نظر بگذرانیم:
باب اول به تعقیب نمازها و دعاهای روزهای هفته مربوط است و دارای هفت فصل است: تعقیبات مشتركه؛ تعقیبات مختصه؛ دعاهای روزهای هفته؛ فضیلت و اعمال شب و روز جمعه؛ زیارت معصومین در روزهای هفته؛ برخی از دعاهای مشهور (مانند صباح، كمیل، عشرات، سمات، مشلول، مجیر، عدیله، جوشن كبیر و جوشن صغیر) و در پایان، فصل مربوط به مناجات ها (مناجات های پانزده گانه امام سجاد –ع-( و مناجات منظوم امیرالمؤمنین ـ ع ـ ) آورده شده است.
باب دوم مربوط به اعمال ماه های سال و اعمال روز نوروز و ماه های رومی است كه دارای یازده فصل است: فضیلت و اعمال ماه رجب، فضیلت و اعمال ماه شعبان ، فضیلت و اعمال ماه مبارك رمضان، اعمال ماه شعبان؛اعمال ماه ذیقعده ؛اعمال ماه ذیحجه(اعمال شب و روز عرفه و نیز دعای عرفه امام حسین (ع) در این قسمت مطرح شده است)؛ اعمال ماه محرم ؛ اعمال ماه صفر؛ اعمال ماه ربیع الاول؛ اعمال ماه ربیع الثانی و جمادی الاولی و جمادی الاخره؛ فصل یازدهم در اعمال ماه های نو و عید نوروز و اعمال ماه های رومی است.
باب سوم دارای یك مقدمه و ده فصل و یك خاتمه است. مقدمه در باره آداب سفر است. محتوای فصول ده گانه این باب نیزچنین است: آداب زیارت ؛ در باره اذن دخول در حرم ها و مشاهد مشرفه؛ درباره زیارت رسول خدا و فاطمه زهرا و ائمه بقیع علیهم السلام است؛ درباره فضیلت و كیفیت زیارت حضرت علی(ع)؛ زیارت های مطلقه امیرالمؤمنین(ع) و زیارات مخصوص به ایشان؛ فضیلت واعمال مسجد كوفه؛ فضیلت مسجد سهله، مسجد زیدبن صوحان و مسجد صعصعه بن صوحان و اعمال آن ها؛ فضیلت و آداب زیارت علی(ع) و زیارت حضرت عباس و زیارت های مخصوص امام حسین(ع)؛ فضیلت و كیفیت زیارت مشترك و مختص حضرات موسی بن جعفر و امام جواد علیهما السلام و فضیلت مسجد براثا در بغداد و نیز زیارت نایبان چهارگانه حضرت حجت (ع)و نیز زیارت حضرت سلمان؛ فضیلت و كیفیت زیارت امام رضا(ع)؛ زیارت امام هادی و امام عسكری(ع) و نیز زیارت مادر حضرت حجت(ع)و حكیمه دختر امام جواد(ع)در همین بخش مطرح است و همچنین فضیلت زیارت امام زاده سید محمد پسر امام هادی(ع).
مقام دوم از آخرین فصل باب سوم مفاتیح الجنان درباره آداب سرداب مطهر و چگونگی زیارت حضرت مهدی (ع)است. در همین قسمت از مفاتیح، مرحوم محدث قمی همچون سیدبن طاووس در مصباح الزائر چهار دعا را نقل می كند: دعای ندبه، دعای مربوط به امام زمان پس از نماز صبح، دعای عهد، دعای مربوط به امام زمان به نقل از امام رضا(ع).
خاتمه كتاب مفاتیح الجنان، به سه مطلب تقسیم می شود: فضیلت و استحباب زیارت پیامبران ؛زیارت امام زادگان و ذكر زیارت حضرت معصومه و حضرت عبدالعظیم؛ زیارت قبور مؤمنان.
۲ـ اهداف
هدف مرحوم محدث قمی از تنظیم مفاتیح الجنان ، ارائه كتابی جامع و مستند در زمینه معرفی دعاها و زیارت ها و اعمال و آداب گوناگون و متنوعی است كه از سوی معصومان(ع) برای تربیت اخلاقی و هدایت معنوی انسان بیان شده است. جامعیت علمی مؤلف و تخصص وی در علوم اسلامی و دانش های گوناگون و نیز كثرت منابع و مأخذی كه در مفاتیح الجنان به چشم می خورد، این كتاب را به صورت دائره المعارفی هر چند كوچك اما كم نظیر و ماندگار برای ارائه معارف پیشوایان دین در موضوع ادعیه و زیارات و آداب و مستحبات درآورده است.
۳ـ ویژگی ها
۱ - محدث قمی تمام مهارت های لازم را برای تهیه مجموعه ای ارزشمند درموضوع دعارا داراست. آشنایی مؤلف با علوم مربوط به حدیث شناسی در مفاتیح فراوان به چشم می خورد. ایشان در مقدمه مفاتیح می نویسد: بعضی از اخوان مؤمنین از این داعی درخواست نمودند كه كتاب مفاتیح الجنان را كه متداول شده بین مردم، مطالعه نمایم و آنچه از ادعیه آن كتاب كه سند دارد ذكر نمایم و آنچه را كه سندش به نظرم نرسیده، ذكر ننمایم و اضافه كنم بر آن بعض ادعیه و زیارات معتبره كه در آن كتاب ذكر نشده، پس احقر خواهش ایشان را اجابت نمودم .
۲ - دقت و وسواس محدث قمی در ارائه مجموعه ای متقن و مستند تا آن جاست كه در چندین قسمت از مفاتیح به شدت از كسانی كه قصد تصرف در این مجموعه را دارند یا چنین كاری كرده اند انتقاد كرده است. ایشان در مقدمه ملحقات مفاتیح می نویسد: بعد از آن كه بعون الله تعالی كتاب مفاتیح الجنان را تألیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، به خاطر رسید كه در طبع دوم آن بر آن زیاد كنم دعا وداعی برای ماه رمضان و ... لكن دیدم هرگاه این كار را كنم، فتح بابی بشود برای تصرف در كتاب مفاتیح و باب شودكه بعضی از فضولان بعد از این در آن كتاب بعضی از ادعیه دیگر بیفزایند یا از آن كم كنند و به اسم مفاتیح الجنان در میان مردم رواج دهند چنانكه در مفاتیح الجنان مشاهده می شود. لاجرم كتاب را به همان حال خود گذاشتم و این هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتیح ملحق به آن نمودم و به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام واگذار و حواله نمودم كسی را كه در مفاتیح تصرف كند .
۳ - آسیب شناسی محدث قمی از اوضاع كتب حدیث و دعا بخش دیگری است كه در مفاتیح به چشم می خورد. ایشان در زمینه رواج كتب غیر متقن در زمینه دعا و زیارت و متروك شدن كتب معتبر و مستند می نویسد: لا جرم كار به جایی رسید كه كتاب مصباح المجتهد و اقبال و منهج الدعوات و جمال الاسبوع و مصباح الاثر و بلد الامین و جنه الوافیه و مفتاح الفلاح و مقباس در بیع الاسابیع و تحفه و زادالمعاد و امثال این كتب، متروك و مجهور شود .
در جای دیگر علّت این بی مهری ها را به این گونه سرمایه های علمی چنین تحلیل می كند: این نیست جز از بی اعتنایی اهل علم به حدیث و اخبار و رجوع نكردن به كتب علما و فقهای اهل بیت اطهار سلام الله علیهم و نهی نمودن از امثال این بدایع و اضافات و دسّ وضاعین وتحریف جاهلین و جلو نگرفتن از نااهلان و از تصرفات بی خردان تا كار به جایی رسیده كه دعاها موافق سلیقه ها تلفیق شده و زیارت ها و مضجعه ها و صلوات ها اختراع شده و مجموعه های بسیار از دعاهای دسّ چاپ شده و بچّه مفتاح ها متولد گشته و كم كم سرایت كرده به سایر كتب ... .
۴ - تنوع اطلاعات مرحوم محدث قمی در بخش های مختلف خودنمایی می كند. استفاده از قطعه های تاریخی و داستان های حقیقی و تأثیرگذار و نتیجه گرفتن از آن ها از ویژگی های دیگراین كتاب است ؛مانند گزارش سفرنامه ابن بطوطه از اوضاع نجف اشرف و حرم حضرت علی(ع) در شب مبعث. این نمونه ها نشانگر آن است كه محدث قمی تنها در پی جمع آوری مجموعه ای از دعا و زیارات نبوده است، بلكه در كنار آن از ارشاد و دلسوزی برای مردم و یادآوری نكات سودمند غافل نبوده است.
۵ - استفاده صحیح و شایسته از اشعار عربی و فارسی در قسمت های مختلف مفاتیح الجنان از ویژگی های دیگر این كتاب است. این ویژگی، افزون بر این كه نشان دهنده تسلط ادبی و حضور ذهن و حسن انتخاب محدث قمی است، در تأثیرگذاری مطالب نیز نقش ویژه ای داشته است. استفاده از اشعار سنایی در بیان مقام علی(ع) بعد از زیارت مخصوص ایشان در روز هفده ربیع الاول و نیز استناد به اشعار نظامی در باره عبرت گرفتن از مرگ و زیارت اهل قبور، از این قبیل است.
۶- در كنار این دقت های علمی محدث قمی، مواعظ اخلاقی كاربردی و مخلصانه ایشان، روح اخلاقی و لطیف این عالم ربانی را در این كتاب جاری ساخته است. برای نمونه ایشان در فصل اول از باب سوم مفاتیح از كیفیت زیارت خوانی گروهی از زنان، دردمندانه، انتقاد كرده و گفته است .... فی الحقیقه بایست این زیارت از آن زن ها از منكرات شرع شمرده شود نه عبادت .
مهدی رضایی
منبع : روزنامه همشهری
