دولت جنگ و نفت

دوران نخست وزیری مهندس میرحسین موسوی دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود. دشمن متجاوز از ابتدای تجاوز خود، صنعت نفت را هدف گرفته بود. اصولاً از ابتدا دشمن بعثی با متمرکز کردن فشار حملات خود بر شهرهای دزفول و اندیمشک، در واقع تلاش کرد خطوط مواصلاتی کشور را با مناطق نفت خیز خوزستان قطع کند و بر این باور بود که در یک اقتصاد وابسته به نفت به ارث رسیده از رژیم قبلی ایران ، اگر ارتباط ایران با نفت قطع شود، بقیه کشور در تاریکی منجمد خواهد شد و نظام نورسته انقلابی ایران از پا درخواهد آمد. اما هنگامی که به همت غیورمردان جنوب در این امر موفق نشد، حملات مستمر خود را بر تاسیسات نفتی ایران آغاز کرد. این حملات به صورت بلاوقفه بر تمام تاسیسات نفتی ایران چه به وسیله خمپاره و موشک های زمین به زمین در تاسیسات نزدیک تر به مرز عراق و چه به صورت هوایی در تاسیسات دورتر، تداوم داشت. تولید پالایشگاه آبادان به عنوان بزرگ ترین پالایشگاه کشور، از ابتدای حمله بعثیون متوقف شد و کشور از فرآورده های نفتی تولیدی این پالایشگاه که در تیررس مستقیم دشمن قرار داشت تا پایان جنگ محروم شد و این در حالی بود که مهم ترین پایانه صادرات و واردات فرآورده های نفتی کشور در بندر ماهشهر نیز در تیررس دشمن بود. سایر پالایشگاه ها و تلمبه خانه هایی که نفت را به آنها منتقل می کردند بارها و بارها مورد حمله قرار گرفتند. دقیقاً زمانی که جبهه های نبرد نظامی قدری آرام می شد جبهه نبرد اقتصادی دشمن که تمرکز آن روی صنعت نفت بود فعال تر می شد و هواپیماهای دشمن فراغت بیشتری برای حمله به تاسیسات نفتی پیدا می کردند. خطوط انتقال، پایانه های صادراتی ایران و کشتی هایی که نفت ایران را صادر می کردند نیز دائماً مورد حمله قرار می گرفتند. پس از مدت کوتاهی وضعیتی به وجود آمد که هیچ خریدار نفتی حاضر به اعزام کشتی خود برای بارگیری از پایانه های اصلی صادراتی ایران در جزیره خارک نبود و ایران مجبور شد ناوگانی را فراهم کند که نفت را در خارج از منطقه خطر (ابتدا در جزیره سیری و بعدها در منطقه هرمز) به صورت کشتی به کشتی به خریداران تحویل دهد. کاروان کشتی هایی که نفت را از خارک به خارج از منطقه تحت پوشش بیمه جنگی منتقل می کردند، مستمراً مورد حمله قرار می گرفت. غربی ها از طریق رژیم بعث، نسل های مختلفی از موشک های کرم ابریشم و اگزوست که حرارت (موتورخانه کشتی ها) یا اکوی فلزی یا ترکیبی از اینها را تعقیب می کردند و دائماً نیز از پیچیدگی بیشتری برخوردار می شدند را روی نفتکش های ایرانی آزمایش کردند.
امروز که به گذشته بر می گردیم اداره کشوری در حال جنگ که شاهرگ حیاتی اقتصاد آن چنین تحت فشار قرارگرفته بود، چیزی در حد معجزه می نماید.
شاید اغلب مردم نشنیده باشند و قطعاً نسل امروز ما نشنیده اند که روزهایی بر این کشور گذشته است که کل صادرات نفت این کشور در واقع از یک شلنگ ۲۲ اینچی انجام می شد. در حالی که در شرایط عادی چندین بازوی بارگیری همزمان به ظرفیت چندین میلیون بشکه، در اسکله های جزیره خارک وجود دارد، چندین یدک کش یک کشتی نفتکش (که هیچ اسکله یی برای پهلو گرفتن نداشت) را مهار می کردند تا از طریق این شلنگ بار گیری کند. قطعاً نسل جدید نمی دانند که ما روزهایی را گذراندیم که بنزین مصرفی مردم مستقیماً و داغ داغ از برج تقطیر (با مختصری اغراق) به پمپ بنزین ها حمل می شد تا صف بنزین ایجاد نشود در حالی که در شرایط عادی فرآورده های نفتی پس از ذخیره سازی در مخازن پالایشگاه و کنترل های لازم به انبارهای پخش تحویل و از آنجا به ایستگاه های توزیع منتقل می شود. در چنین شرایطی دولت میر حسین موسوی لحظه یی و آنی از بازسازی تاسیسات نفتی، پالایشگاه ها و تلمبه خانه ها دست بر نداشت. در آن زمان هنوز از حوزه های مستقل گازی بهره برداری قابل توجهی نمی شد و عمده گاز مصرفی کشور از محل گاز همراه با نفت استخراجی از میادین نفتی تامین می شد. اگر پالایشگاه ها و صادرات نفت متوقف می شدند، به تبع آن تولید نفت خام از چاه ها هم باید متوقف می شد و اگر تولید چاه های نفت متوقف می شد، گازی هم برای تامین سوخت مردم وجود نداشت. اگر لحظه یی از بازسازی پالایشگاه ها و ایستگاه های انتقال نفت خام به پالایشگاه ها غفلت می شد، در شرایط تحریم همه جانبه علیه ایران، سوختی برای به حرکت درآوردن ناوگان نظامی و هواپیماهای جنگی برای مقابله با دشمن وجود نداشت.
به رغم همه فشارها کمترین وقفه یی در صادرات نفت و تولید فرآورده های پالایشگاهی کشور به وجود نیامد در عین حالی که با وجود همه مضیقه ها، مسائل صیانتی تولید از مخازن نفتی نیز تا حد ممکن رعایت شد. طبعاً در چنین شرایطی امکان آغاز کردن طرح ها و پروژه های جدید وجود نداشت اما اغلب طرح های نیمه تمامی که خارج از تیررس مستقیم دشمن بود به پایان رسید و در عین حال نطفه گازرسانی گسترده در سطح کشور و احداث شبکه های شهری گاز و نصب انشعابات برای افزایش رفاه سوختی مردم نیز در همین دوره منعقد شد. تامین فوری اقلام و تجهیزات داخلی و خارجی مورد نیاز بازسازی های مداوم و سریع صنعت نفت، مستلزم هماهنگی فعال همه دستگاه ها تحت یک مدیریت قوی مرکزی بود.
به وجود آمدن همین نیروی عظیم و با انگیزه و کارآمد برای بازسازی مداوم صنعت نفت بود که بعد از جنگ، کار نوسازی و توسعه صنعت نفت را تسهیل کرد و اگر در دولت های بعدی از همان انگیزه ها صیانت می شد، چه بسا ارزش های بسیار بیشتری را نیز می آفرید.
اما مشکلات بخش نفت به فشارهای نظامی ختم نمی شد. در آن دوره کشور علاوه بر فشارهای مذکور درگیر سخت ترین و پر فشارترین دوران بازاریابی و فروش نفت خام و بدترین دوران کاهش تقاضا برای نفت اوپک و در نتیجه کاهش قیمت های جهانی نفت بود. سیاست های مدیریت انرژی کشورهای صنعتی که از اواسط دهه ۱۹۷۰ آغاز شده بود به تدریج در اوایل دهه ۱۹۸۰ ( سال های ۱۳۶۱ به بعد) به ثمر نشست. نتیجه همه این سیاست ها کاهش تدریجی تقاضا برای نفت اوپک بود. در حالت اشباع بازار از نفت و کاهش تقاضا، طبعاً این کاهش تقاضای نفت، بیشتر از همه به کشورهایی منتقل می شد که خریداری و تحویل گرفتن نفت از ایشان نیز ساده نبود. اما از میان دو کشور در حال جنگ، عراق تحت حمایت کشورهای مصرف کننده غرب و کشورهای عرب منطقه قرار داشت و ایران تحت تحریم. شبکه خطوط لوله انتقال نفت عربستان در اختیار صادرات نفت عراق قرار گرفت و مسیر انتقال نفت عراق به بندر سیحان ترکیه به سرعت ساخته شد.
شرکت ملی نفت ایران به طور سنتی بیشترین تولیدات نفت خام خود را به چند شرکت بزرگ نفتی بین المللی و عمدتاً امریکایی می فروخت و مکانیسم های بازاریابی و فروش در این شرکت چندان توسعه یافته نبود. امریکایی ها با تحت تحریم قراردادن ایران، این شرکت ها را از تجارت نفت ایران حتی به مقاصدی خارج از ایالات متحده منع کردند. در این شرایط تمام توان دولت به کار گرفته شد که صادرات نفت و تامین ارز مورد نیاز کشور تداوم یابد. در چنین شرایطی بدون هماهنگی قوی تحت مدیریتی منسجم میان متولیان تجارت خارجی و سیاست خارجی و دستگاه دیپلماسی کشور، تداوم بازاریابی و فروش و صادرات نفت ممکن و مقدور نمی شد.
به تبع کاهش تقاضا برای نفت اوپک، قیمت های جهانی نفت نیز سیر نزولی داشت. اوپک برای حفظ قیمت ها باید تصمیم به کاهش تولید می گرفت و اگر تولید خود را کنترل نمی کرد قیمت ها در حدی سقوط می کرد که با فروش بیشتر هرگز نمی شد میزان کاهش قیمت را جبران و سطح درآمدهای نفتی را حفظ کرد. اما در این میان جناحی به رهبری عربستان در اوپک شکل گرفت که به قیمت اهمیتی نمی داد و با کنترل تولید مخالفت می کرد. تعامل قوی و کم سابقه میان دستگاه دیپلماسی و صنعت نفت کشور در این دوره موجب شد ایران به رهبر جناح مقابل و جناح طرفدار حفظ قیمت نفت در اوپک تبدیل شود. شاید نسل امروز که اخبار جلسات چندساعته و حداکثر نیم روزه اوپک و اخبار تصمیمات اوپک که با کمترین چالشی اتخاذ می شود را می شنوند برایشان قابل تصور نباشد که اجلاسیه های اوپک در آن دوران گاهی تا ۱۰ روز به طول انجامیده باشد. دیپلماسی افشاگرانه و در عین حال متین و منطقی ایران در تبیین ضررهای قیمت های پایین نفت برای جهان اسلام و جهان عرب بود که ترک تازی جناح طرفدار سقوط قیمت نفت را مانع می شد و محدود می کرد. اما در هر حال با توجه به شرایط جهانی انرژی و بازار نفت و ظهور روزافزون تولیدکنندگان غیراوپک، روند قیمت های جهانی نفت نزولی بود و در بعضی مقاطع که توطئه جناح مقابل در اوپک به اوج رسید قیمت ها به حداقل خود در شش دلار در بشکه نیز کاهش یافت.
اداره کشور در حال جنگ با حجم عظیم هزینه های جنگی و با پرهزینه ترین و کمترین میزان صادرات و درآمد نفت و با بیشترین فشار بر گلوگاه اقتصاد کشور، چیزی بود که در دوران قرار داشتن میرحسین موسوی در رأس دستگاه اجرایی کشور، اتفاق افتاد و در عین حال در شرایطی که هیچ کس انتظاری بیشتر از حفظ وضع موجود و اداره جنگ را از چنین دولتی نمی تواند داشته باشد، می توان شاخص های کلیدی این دوران مانند سرمایه گذاری، وضعیت توزیع درآمدی و شاخص مربوط به آن یعنی ضریب جینی و سهم و ترکیب استفاده از درآمد نفت در امور جاری و عمرانی را با دوره های دیگر قیاس کرد، ضمن اینکه در این دوره، عزت و اقتدار سیاست خارجی کشور در شرایط بسیج امکانات نظام سلطه در حمایت از دشمن در حال جنگ با ایران نیز مثال زدنی است.
اگرچه حمایت های حضرت امام(ره) و تلاش مدیران و کارکنان دولت در کلیه بخش های اجرایی اعم از نفت و وزارت خارجه سهم قابل توجهی در توفیقات به دست آمده داشت لیکن همواره سهمی ویژه برای ناخدای این کشتی توفان زده یعنی آقای مهندس میرحسین موسوی در تاریخ این مرز و بوم به ثبت خواهد رسید.

سیدغلامحسین حسن تاش

منبع : روزنامه اعتماد