دو روی سکه اتم

۶ آگوست ۱۹۴۵ روزی فراموش نشدنی در تاریخ بشر است. در چنین روزی ارتش امریکا شهر هیروشیمای ژاپن را با یک بمب اتمی هدف قرار داد. پس از انفجار، قارچی عظیم بر فراز هیروشیما شکل گرفت و افراد بسیاری را در دم به کار مرگ کشاند و افراد بسیاری، پس از آن کم کم در اثر بیماری های ناشی از پرتوهای رادیواکتیو جان باختند و بسیاری دیگر درد و رنج بیماری را تا پایان عمر تحمل کردند. اما این پایان کار نبود. سه روز بعد (۹ آگوست ۱۹۴۵) بمب دیگری در ناکازاکی منفجر شد که آن هم تلفات جانی بسیاری به همراه داشت. پس از انفجار این بمب ها ژاپن تسلیم شد و جنگ جهانی دوم هم خاتمه یافت، اما بشر با کابوسی هولناک روبه رو شد که از آن پس هیچ گاه رهایش نکرد. کابوس بمب های اتمی خواب خوش را از بشر سلب کرد، به ویژه پس از آنکه دانست در جهان آنقدر بمب اتمی ساخته و انبار شده است که در صورت وقوع جنگ اتمی می تواند تمدن (و حتی حیات) را از کره زمین ناپدید سازد. نفرت از چنین کابوسی، حتی دامنگیر اینشتین نیز شد چرا که به باور بسیاری از مردم وی رابطه هم ارزی جرم و انرژی را کشف کرد و در نتیجه وی نیز مسوول همه پیامدهای آن است. اما حقیقت چیز دیگری است. هر چند که وی رابطه E= mc۲ را کشف کرد، اما گمان نمی کرد در عمل هم بتوان جرم را به انرژی تبدیل کرد و هنگامی که وی را در جریان پژوهش های مربوط به این موضوع قرار دادند، با ناباوری وی روبه رو شدند. اما در اواخر جنگ جهانی دوم خبر رسید آلمان ها تصمیم دارند با چنین روشی سلاح اتمی بسازند و برتری نظامی خود را مسجل سازند.
به همین دلیل برخی از فیزیکدانان تصمیم گرفتند با نگارش نامه یی رئیس جمهور وقت امریکا را در جریان اقدام های آلمان و به ویژه قدرت تخریبی بسیار بالای این بمب و سرنوشت ساز بودن آن برای پایان جنگ قرار دهند. اما برای آنکه این نامه تاثیرگذار باشد، لازم بود شخصیت شناخته شده یی نامه را امضا کند و چه کسی شناخته شده تر از اینشتین. بدین ترتیب بود که امریکا برنامه ساخت بمب ها را آغاز کرد و پروژه منهتن به راه افتاد. اما این همه تنها یک روی سکه بود.
روی دیگر سکه چندان هم هولناک نیست. انفجار مربوط به زمانی است که همه انرژی بمب در یک زمان و به شیوه یی کنترل نشده آزاد شود، اما اگر بتوان به روشی، انرژی اتم را مهار و آن را کم کم آزاد کرد، چه؟ به نظر می رسد آن وقت می توان بر مشکل کمبود انرژی و دشواری های تامین آن چیره شد. بدین ترتیب بود که نیروگاه های اتمی به جمع دیگر نیروگاه های سنتی اضافه شدند. اکنون به رغم گذشت بیش از ۶۰ سال از زمان جنگ جهانی دوم و وقوع جنگ های خانمان برانداز بسیار دیگر، هیچ گاه بمب های اتمی (یا بمب های هیدروژنی که هزاران بار ویرانگرتر است) به کار نرفت و از سوی دیگر بشر شیوه مهار این انرژی را آموخت. بعدها نیروگاه های اتمی (که بر مبنای پدیده شکست اتم ها است) یکی پس از دیگری (ابتدا در کشورهای پیشرفته و هم اکنون در کشورهای در حال توسعه) به وجود آمد. براساس منابع موجود در آغاز سال ۲۰۰۴ میلادی ۴۴۵ نیروگاه اتمی با قدرت ۳۶۵ هزار و ۲۳۶ مگاوات در کشورهای مختلف جهان کار می کرد و ۱۷ درصد انرژی الکتریکی مورد نیاز آنها را فراهم می ساخت. تحولات کنونی نشان می دهد این وضعیت در آینده در تمام کشورهای دیگر جهان عمومیت خواهد یافت. از طرف دیگر باید دانست بهره برداری از انرژی اتمی و تولید الکتریسیته همانند روش های دیگر آسان نیست به ویژه آنکه زباله ها و پسماندهای رادیواکتیو این نیروگاه ها بسیار خطرناک است و آینده نسل بشر را به مخاطره می اندازد، به همین دلیل قوانین سختگیرانه یی برای دفن این زباله ها وضع شده است که کشورها موظف به رعایت آن هستند. البته نباید از یاد برد که اتم کاربردهای صلح جویانه بسیار دیگری نیز دارد، از کاربرد آن در تشخیص و درمان بیماری ها گرفته تا استفاده از آن در علم و صنعت.
امروزه برای عموم مردم پرسش های بسیاری درباره انرژی اتمی مطرح است. از جمله اینکه انرژی اتمی چیست و چگونه به دست می آید؟ ساختار نیروگاه های اتمی چگونه است و سوخت مورد نیاز آنها از کجا فراهم می شود و...
از طرف دیگر در سال های اخیر در ایران نیز به انرژی اتمی بسیار توجه شده و بر لزوم به کارگیری انرژی اتمی برای تولید الکتریسیته تاکید شده است. مولف کتاب (که دارای دکترای سیکل سوم در شیمی هسته یی از دانشکده علوم پاریس و دکترای دولتی فرانسه در شیمی فیزیک هسته یی است) برای پاسخگویی به پرسش های یادشده این کتاب را تالیف کرده است. این کتاب در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول شکست یا پیوست اتم ها نام دارد و به انرژی اتمی و اصول اساسی مربوط به شکست اتم ها در نیروگاه یا بمب اتمی و نیز پیوست اتم ها در نیروگاه های گداخت هسته یی و همچنین بمب هیدروژنی می پردازد و پرتوزایی رادیوایزوتوپ ها را شرح می دهد. فصل دوم نیروگاه های اتمی، سوخت اتمی و غنی سازی اورانیوم نام دارد و ساختار نیروگاه های اتمی و چگونگی تهیه سوخت اتمی و دلیل و ضرورت غنی سازی اورانیوم را شرح می دهد. فصل سوم که زباله های اتمی نام دارد آثار زیست محیطی مواد رادیواکتیو و زباله های حاصل از نیروگاه ها را شرح می دهد. گفتنی است کتاب یک پیوست مفصل نیز دارد که در آن با استفاده از تصویرها و نمودارهای گوناگون به تشریح گسترده تر موضوع های دشوار ذکرشده در متن کتاب می پردازد. گفتنی است مولف کتاب پیش از این علاوه بر دو جلد کتاب دانشگاهی با عنوان «اصول شیمی» و «شیمی عمومی» کتاب های دیگری را نیز برای عامه مردم تالیف کرده بود از جمله «ستارگان، زمین و زندگی» و «افسانه زندگی». کتاب انرژی اتمی نیز اولین شماره از مجموعه «دانش و فن برای همه» از انتشارات جهان کتاب است.

انرژی اتمی
علی افضل صمدی
انتشارات جهان کتاب (۸۷)

منبع : روزنامه اعتماد