منشأ تشیع از منظر امام علی (ع)

مذهب شیعه همان اسلام راستین و جریان اصلی اسلام است. عقاید و فقه و اخلاق و اصول و فروع مذهب شیعه، در صدر اسلام در عصر رسالت ریشه دارد. شیعه در سرزمین وحی الهی، مکه و مدینه، در ۲۳ سال حیات حضرت محمد(ص) پدید آمد. ظهور شیعه در زمان پیامبر اعظم(ص) به فرمان خدای متعال و بیان رسول ا...، بر اساس احادیث نبوی موجود در کتابهای حدیثی معتبر شیعه و سنی و احادیث امامان(ع) ثابت می گردد.
پیامبر خدا(ص) در آغاز دعوت علنی عموم مردم، بستگان نزدیک خویش را به سوی اسلام فرا خواند و در همان مجلس، در سال سوم بعثت، علی بن ابی طالب (ع) را «خلیفه» و «وصی» خویش نامید و شنیدن سخنان علی و فرمانبرداری و اطاعت از وی را بر همگان واجب شمرد.
در دوران حضور در مکه و سپس در مدینه بارها همین خلیفه و وصی و امام بعد از خود را به مردم معرفی نمود و سرانجام در آخرین مأموریت بزرگ خویش در حجة الوداع در غدیر خم، در آخرین سال حیات خویش، علی بن ابی طالب (ع) را به عنوان امام مسلمانان و وصی و ولی و خلیفه خویش به عموم مسلمانان معرفی و اطاعت و پیروی از او را ضروری و لازم شمردند. امام علی(ع) در نامه ای «منشأ تشیع» را به درستی تبیین نمود و همین حقایق درباره پیدایش مذهب شیعه را روشن کرده اند. آن نامه در این نوشتار، تفسیر و بررسی می گردد.
● شیعه در نامه امام علی(ع) به شیعیان
صاحب اصول کافی، ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی در کتاب ارزشمند «الرسائل» با استناد خود از علی بن ابراهیم روایت کرده است که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) پس از مراجعت از نهروان این نامه را نوشت و امر نمود که بر مردم خوانده شود.
امام علی(ع) کاتب خویش «عبیدا...بن ابی رافع» را فراخوانده و از او خواستند ده نفر از کسانی را که مورد اعتماد و وثوق امام باشند، دعوت کند.
چون همه حاضر شدند، امام علی(ع) به آنان فرمودند: «این نامه را بگیرید و عبیدا...بن ابی رافع هر هفته روز جمعه آن را برای مردم بخواند و شما شاهد و گواه باشید.» (۱)
● متن نامه و سند آن
در نامه مذکور چنین آمده است: به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر، این نامه از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به شیعه او از مؤمنان و مسلمانان! این نام (شیعه) اسمی است که خداوند در کتاب (قرآن) گرامی داشته و به آن شرافت داده است و در قرآن فرموده: از پیروان و شیعه نوح، ابراهیم بود (۲) و شما شیعه پیامبرید و شیعه اسم خاص نیست و امری نوظهور و بدعت گونه نیست و درود و سلام بر شما باد(۳)
سند این نامه چنانکه پیش از این ذکر شد، دارای اعتبار است و پس از مرحوم کلینی، سیدبن طاووس و علامه مجلسی و دیگران این حدیث شریف را نقل کرده اند. در اینجا پیش از اینکه پیامها، درسها و حقایق نهفته در این نامه روشنگر و راهنما، بررسی و شناسایی گردد، توضیحی پیرامون معنای لغوی و اصطلاحی واژه شیعه که سه بار مستقیم در متن نامه آمده و تمام مطالب نامه با آن در ارتباط است، ذکر می شود.
● شیعه در اصطلاح فقها، متکلمان و مورخان
واژه شیعه گر چه در لغت به معنای پیروان یا قومی که بر امری مجتمع هستند می باشد، ولی در تاریخ اسلام و در میان فیلسوفان، مفسران، فقیهان و متکلمان مسلمان، به قومی که پیرو اهل بیت باشند، اختصاص یافته است. شیعه، انسانی است که به حکم وحی الهی و امر نبوی(ص)، علی بن ابی طالب (ع) را خلیفه منصوب از جانب خداوند می داند و در معارف اسلامی پیرو اهل بیت(ع) است.
شهید ثانی در الروضة البهیة من شرح اللمعة الدمشقیه گفته است: شیعه کسی است که علی(ع) را مشایعت و پیروی کند و ایشان را در امامت بر غیر مقدم بدارد.(۴)
مرحوم علامه طباطبائی درباره شیعه نوشته است: شیعه به کسانی گفته می شود که جانشینی پیغمبر اکرم(ص) را حق اختصاصی خانواده رسالت می دانند و در معارف اسلام پیرو مکتب اهل بیت می باشند.(۵) اختصاص واژه شیعه به پیروان علی(ع) و اهل بیت(ع) در سطحی است که در کتابهای دانشمندان اهل سنت هم به آن تصریح شده است. «ابن خلدون» در این رابطه می نویسد: بدان که شیعه از لحاظ لغوی به معنای یاران و پیروان است و در اصطلاح و عرف فقیهان و متکلمان اعم از پسینیان و پیشینیان بر پیروان علی(ع) و فرزندانش اطلاق می گردد.(۶)
● نگاهی به مطالب نامه امام علی(ع) به شیعیان
در نامه امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) به شیعیان، درسها، پیامها و حقایق مهمی وجود دارد که با تأمل و دقت در متن و الفاظ و جملات نامه، آشکار می گردد. در مجموع دو مطلب درباره خود امام و پنج مطلب مهم درباره شیعه در این نامه نهفته است.
● علی(ع) در نگاه علی(ع)
کوشش در راه شناسایی علی(ع) با بررسی سخنان آن حضرت درباره خویش، یکی از راههای رسیدن به حقیقت شخصیت ایشان است. امام علی(ع) در نامه مذکور، دو لقب و صفت برای خود ذکر کرده اند؛ یکی «عبدا...» و دیگری «امیرالمؤمنین» است.
«عبدا...» عالی ترین جایگاه کمال و نهایت رشد معنوی انسان است؛ صفتی برای پیامبر(ص) در تشهد نماز پیش از شهادت به رسالت قرار گرفته، همین عبودیت است.
«امیرالمؤمنین» نیز صفت و لقب اختصاصی علی بن ابی طالب (ع) است. تنها آن حضرت برای فرماندهی مؤمنان شایستگی دارد و به کار بردن این تعبیر برای دیگر انسانها، از زمامداران و غیر آنها در جهان اسلام از رحلت پیامبر(ص) تا امروز، جز امامان معصوم(ع) درست نیست.
● شیعه در کلام امیرالمؤمنین علی(ع)
مطالب مهم پنجگانه نامه امام علی(ع) به شیعیان عبارت است از:
الف) واژه شیعه در صدر اسلام در بیان امام علی(ع) در همین معنای عرفی و اصطلاحی امروز به کار رفته است و این ریشه دار بودن تشیع و پیوند آن با عصر رسالت را می رساند.
ب) شیعه در قرآن، واژه شریف و ارزشمندی است.
ج) شیعه علی(ع) در حقیقت شیعه رسول خدا(ص) است.
د) شیعه اسم عام است.
ه) شیعه نوظهور و بدعت گونه نیست.
● شیعه واژه شریف در پیشگاه خداوند
امیرمؤمنان علی(ع) در نامه مذکور، شیعه را واژه ای شریف و مقدس و گرامی درون قرآن و وحی الهی دانسته اند و برای روشن شدن این شرافت و کرامت، یک آیه از قرآن را که در آن این کلمه وارد شده، آورده اند. خداوند در قرآن کلمه «شیعه» را شرافت داده است. دلیل آن، به کار رفتن این کلمه برای پیروی از پیامبران است.
در قرآن سه بار واژه شیعه برای پیروی از انبیا آمده است. در سوره قصص آیه ۱۵ دو بار ذکر شده است.
همچنین، در سوره صافات آیه ۸۳ به این واژه اشاره شده است.
انتم شیعة النبی محمد(ص)
امام علی(ع) در این جمله از نامه خطاب به شیعیان می گویند، شما شیعیان در حقیقت پیرو و شیعه حضرت محمد(ص) هستید!
چون شناخت علی(ع) در پرتو تربیت نبی(ص) تحقق یافته است. این جمله زیبای امیرالمؤمنین(ع) ما را به سوی این حقیقت راهنمایی می کند که پیامبر(ص) مؤسس و بنیانگذار تشیع هستند و تشیع علوی(ع) همان اسلام محمدی(ص) است و اسلام محمدی(ص) فلسفه وجودی تشیع علوی است.
هم عقاید مذهب شیعه با وحی الهی و بیان پیامبر شکل گرفته است و هم نام شیعه نخستین بار توسط پیامبر(ص) برای پیروان امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (ع) به کار رفته است. احادیث نبوی زیادی در کتابهای اهل سنت وجود دارد که به کار رفتن کلمه شیعه توسط شخص پیامبر برای پیروان امام علی(ع) و در همان معنای عرفی و اصطلاحی امروز را نشان می دهد، به عنوان نمونه فقط دو حدیث بررسی می شود: سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی در «ینابیع المودة لذوی القربی» از ابن عباس و ام سلمه دو تن از اصحاب پیامبر این حدیث را نقل کرده که فرموده اند علی و شیعته هم الفائزون یوم القیامة. علی و شیعه او رستگاران روز قیامت هستند.(۷) ملاحظه می کنید که در این حدیث نبوی کلمه شیعه برای پیروان علی(ع) آمده و این می رساند، نامگذاری مذهب شیعه نیز ریشه در بیان پیامبر دارد و نخستین مرتبه رسول ا...(ص) کلمه شیعه را در همین معنای اصطلاحی فعلی آن استعمال کرده اند.
«ابن حجر عسقلانی» نیز در الصواعق الحرقة از قول طبرانی چنین آورده که رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمود: چهار نفری که وارد بهشت می گردند من و تو و حسن و حسین هستیم و شیعه ما از اطراف راست و چپ ما وارد می شوند.(۸) در این حدیث نبوی«شیعتنا» آمده است و پیامبر(ص) پیروان علی(ع) را شیعه پیامبر و علی دانسته و با ضمیر نا که متکلم مع الغیر است بیان نموده اند و در هر حال کلمه شیعه برای پیروان علی(ع) در کلام پیامبر وارد شده است.
● اسم غیرمختص
شخصیتهای برجسته ای از میان اصحاب پیامبر(ص) نظیر سلمان فارسی، ابوذر، مقداد، عمار، خزیمه ذوالشهادتین، ابی التیهان، حذیفة الیمان، فضل بن عباس، عبدا... بن عباس، هاشم بن عتبة المرقال، ابوایوب انصاری، ابی بن کعب، بلال بن ریاح مؤذن پیامبر، حمزه، جعفر و عقیل و غیر اینها شیعه بوده اند و در زمان حیات پیامبر اسلام به عنوان شیعه علی شهرت یافتند.(۹)
جمله «اسم غیرمختص» از امیرمؤمنان علی(ع) در نامه مذکور روشنگر این حقیقت است که گروهی در زمان حیات پیامبر(ص) و دوران خلافت امام علی(ع) به اسم شیعه شناخته می شده اند که در کتابهای تاریخی نیز از آن یاد شده است، ولی آن حضرت در این جمله خواسته اند به همه بگویند درست است شخصیتهایی نظیر سلمان و مقداد و عمار و ابوذر شیعه علی(ع) نامیده شده اند اما نام شیعه به آنان اختصاص ندارد چون شیعه اسم خاص نیست بلکه اسم عام است و در طول تاریخ تا روز قیامت به هر کس مؤمن به پیامبر و وصی پیامبر باشد اطلاق می شود.
● شیعه بدعت نیست!
دشمنان اسلام ناب محمدی(ص) و تشیع علوی(ع) همواره کوشش کرده اند و در هر زمان به شکلی در راه تحریف حقایق پیرامون تشیع تلاش می کنند.
امام علی(ع) در جمله «امر غیرمبتدع» به همگان هشدار می دهند که شیعه چیز جدید و تازه ای نیست، گویا می خواسته اند پیشاپیش شبهاتی را که درباره ریشه و مبدأ تشیع ایجاد خواهند کرد برطرف نمایند.
امام علی(ع) در جمله مذکور بدعت بودن تشیع را به طور کلی نفی کرده اند و روشن می نمایند و نشان می دهند که تشیع همان اسلام راستین و جریان اصلی اسلام و گوهر و حقیقت دین و مولود طبیعی اسلام است و شیعه نه چیزی بر اسلام افزوده است و نه چیزی از آن کاسته است و صد در صد متعهد به همه تعلیمات پیامبر در ابعاد گوناگون است.
دانشمند دیگر اهل سنت نویسنده مصری محمد فکری ابوالنصر می گوید: شیعه نه در اصول کاری به ابوالحسن استفری دارد و نه در فروع کاری به مذاهب اربعه، بر این اساس که مذهب ائمه شیعه سابقتر است و در نتیجه (این سابق بودن و اتصال به پیامبر این مذهب به عنوان یک مذهب اسلامی قرآنی محمدی و در واقع به عنوان اسلام) موثق تر و اطمینان بخش تر است و از دیگر مذاهب سزاوارتر به پیروی است. چون مسلمانان در سه قرن اول دارای همان مذهب بودند و مذهب شیعه از این جهت نیز سزاوارتر به پیروی است.(۱۰)

دکتر محمدرضا جواهری
پاورقیها
۱- برنامه سعادت، سیدبن طاووس، ترجمه سیدمحمدباقر شهیدی گلپایگانی، ص ۲۲۴ و ص ۲۲۵
کشف المهجة لثمرة المهجة، رضی الدین ابی قاسم علی بن موسی بن جعفربن محمدبن طاووس الحسنی الحسینی ص ۱۷۳ و ص ۱۷۴
بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج۳۰، ص ۸
۲- قرآن کریم، سوره صافات، آیه ۸۳
۳- بحارالانوار، ج ۳۰، ص۸
۴- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید سعید زین الدین الجبعی العاملی، ج ۳، ص ۱۸۲
۵- شیعه در اسلام، ص ۴
۶- تاریخ ابن خلدون
۷- ینابیع المودة لذوی القربی، شیخ سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی،ج ۲، ص ۷۸
۸- الصواعق الحرقة، ابن حجر، ص ۱۰۲
۹- اصل الشیعه و اصولها، ص ۱۲۲ و ص ۱۲۳
۱۰- المراجعات، امام سیدعبدالحسین شرف الدین موسوی، ص ۱۰

منبع : روزنامه قدس