حقوق متهم پس از احضار یا جلب

از دیگر حقوق متهمان، مصون و محفوظ بودن مکالمات تلفنی و نوشته های آنها از کنترل و دید دیگران است، به این معنی که هیچ کس حق ندارد تلفن او را کنترل کند مگر با دستور قاضی که ضروری تشخیص دهد که در این موارد قاضی مکلف است جهت ضرورت را با ذکر دلیل در دستور خود قید کند.(۱۳) مثلاً قاضی که دستور می دهد مکالمات متهم شنود شود، در دستور خودش قید کند دلیل اینکه مکالمات تلفنی متهم باید شنود شود و علت ضروری بودن آن چیست؟ مثلاً برای این است که شاکی به آن استناد کرده است و قرینه یی قوی بر وجود دلیل وقوع جرم درآن مکالمات ارائه شده باشد.
پس همه مکالمات مردم و نامه ها و دست نوشته های آنان باید محرمانه تلقی شود و هیچ کس حق ندارد آنها را کنترل یا تلفن های آنها را شنود کند، اما گاهی ممکن است یکی از دلایل شاکی مثلاً مکالمه تلفنی متهم از مخابرات خواسته شود، اما قاضی یا هیچ کس دیگر حق ندارد به منظور ساختن دلیل، دستور بدهد مکالمات تلفنی شخصی شنود و کنترل شود و اگر در مورد کسی این کار بشود و با کنترل و شنود تلفن کسی علیه او دلیل درست کنند، چون این دلیل از راه غیرقانونی به دست آمده است از نظر قانونی معتبر نیست و وی که چنین دستوری داده متخلف است.
● اخذ آخرین دفاع
پس از رعایت تمامی حقوق متهمان و پایان امر تحقیقات و رسیدگی از مهمترین حقوق متهم در مرحله تحقیق و تعقیب و رسیدگی (در دادسرا و دادگاه) اخذ آخرین دفاع از متهم است که پس از اخذ آخرین دفاع از متهم دیگر هیچ گونه ادعایی درخصوص اتهامی که نسبت به آن، آخرین دفاع اخذ شده است پذیرفته نمی شود و به عبارت دیگر در جلسات تحقیق و رسیدگی، متهم آخرین فردی است که در دفاع از خود اظهاراتی را بیان می کند و بعد از این مرحله دادسرا با اعلام ختم تحقیقات مبادرت به صدور قرار (منع پیگرد، موقوفی یا مجرمیت) و دادگاه با اعلام ختم دادرسی مبادرت به صدور حکم برائت، موقوفی تعقیب یا محکومیت می کند.
به زبان ساده تر باید گفت بعد از اینکه تحقیقات تمام شد و همه دلایل و مدارک شاکی بررسی شد و دفاعیات متهم شنیده شد، آخرین حرف را در دادگاه متهم می زند، یعنی قاضی باید دوباره به متهم بگوید که اتهام شما این است (مثلاً شما متهم هستید به کلاهبرداری) و دلایل اتهام شما هم این است (مثلاً چاپ آگهی در روزنامه و اعلام اینکه دارای شرکتی هستید که افراد را به خارج از کشور اعزام می کند و اینکه مدارک شاکی دلالت می کند که شما از او پول گرفته اید) حالا آخرین دفاع شما در مقابل این اتهام و دلایل ارائه شده چیست؟ به این می گویند اخذ آخرین دفاع که باید قبل از اینکه دادگاه یا دادسرا آخرین تصمیم را بگیرد از متهم بخواهد که برای آخرین بار از خودش دفاع کند.
● حق ملاقات متهم بازداشت شده
منظور از متهم بازداشت شده متهمی است که یا اینکه برای او قرار وثیقه صادر شده یا قرار کفالت ولی متهم نتوانسته است که وثیقه یا کفیل معرفی کند و به همین دلیل تا موقع معرفی وثیقه یا معرفی کفیل می بایست بازداشت شود. در این صورت می گویند به واسطه عجز از پرداخت وثیقه یا معرفی کفیل می بایست بازداشت شود. در این صورت می گویند به واسطه عجز از پرداخت وثیقه یا معرفی کفیل به بازداشت می رود یا متهمی است که برای او قرار بازداشت موقت صادر شده است و به همین دلیل در بازداشت به سر می برد. چنین شخصی می تواند با شرایطی که برایش تعیین می کنند به مرخصی برود. (۱۴) همچنین باید در این مدت با وکیل یا با خانواده خود ملاقات داشته باشد.
● حق برخورداری از دادرسی عادلانه و دادگاهی صالح و بی طرف
بعضی از جرائم از جمله جرائمی هستند که تحقیق از متهم و رسیدگی به آنها فقط در صلاحیت دادگاه است و دادسرا حق دخالت در این گونه موارد را ندارد. مثل تحقیق در جرائم منافی عفت یا رسیدگی به اتهامات اطفال که مستقیماً در دادگاه های مربوط مطرح می شود و اگر این گونه پرونده ها به دادسرا فرستاده شود متهم حق دارد که اعتراض کند و بخواهد که پرونده اش در دادگاه مربوطه رسیدگی شود.(۱۵)
همچنین جرائمی که مجازات قانونی آنها قصاص نفس یا قصاص عضو یا رجم یا صلب یا اعدام یا حبس ابد است و نیز رسیدگی به جرائم مطبوعاتی و سیاسی در دادگاه های خاصی تحت عنوان دادگاه کیفری استان رسیدگی می شود و رسمیت این دادگاه با حضور ۳ یا ۵ قاضی است البته در جرائم مطبوعاتی و سیاسی حضور هیات منصفه نیز در دادگاه الزامی است لذا این موارد که مربوط به صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده است یکی از حقوق متهم برای رسیدگی دقیق تر به اتهام و حفظ حرمت متهم در نظر گرفته شده است.
پس از تصویب قانون اصلاح قانون آیین دادرسی کیفری در سال ۸۱ که به موجب این قانون دادسراها احیا شدند و دوباره تشکیل شده اند یکی دیگر از حقوقی که برای متهم در نظر گرفته شده است این است که دادگاه ها فقط به جرائم مندرج در کیفرخواست وفق قانون آیین دادرسی مربوط رسیدگی می کنند. یعنی اینکه دادگاه ها حق ندارند به اتهامات متعددی که علیه متهم اعلام شده ولی در قرار مجرمیت و کیفرخواست ذکری از آنها به میان نیامده، رسیدگی و حکم صادر کنند. مثلاً اگر در کیفرخواست کسی فقط متهم به سرقت شده است دادگاه حق ندارد علاوه بر سرقت به مثل اتهامات دیگری که ممکن است به او وارد شود مثل فروش مال مسروقه هم رسیدگی کند.(۱۶)
یعنی فقط حق دارند به مواردی که پس از تحقیقات لازم در کیفرخواست جرم تلقی شده اند رسیدگی کرده و حکم صادر کنند. در چنین مواردی که دادگاه به موارد خارج از حدود کیفرخواست نیز رسیدگی می کند، متهم حق دارد که اعتراض کرده و این ایراد می تواند از مواردی باشد که در مرحله تجدیدنظر موجب نقض دادنامه شود.
● حق برخورداری از قاضی صالح و بی طرف
برای رعایت حقوق متهم شرایطی نیز برای صلاحیت قاضی تحقیق یعنی (بازپرس، دادیار، دادستان) و قاضی صادرکننده حکم در نظر گرفته شده است که چنانچه در پرونده یی قاضی تحقیق یعنی بازپرس یا دادیار یا قاضی صادرکننده حکم یکی از شرایط را داشته باشند مثلاً اگر قبلاً در آن مورد نسبت به همان متهم حکم صادر کرده یا تصمیمی گرفته باشد یا مثلاً با طرف دعوی نسبت داشته باشد یا مثلاً اگر قاضی یا بازپرس در قضیه نفع داشته باشد، دیگر برای تحقیقات یا رسیدگی صلاحیت ندارد.
حق ندارند وارد رسیدگی شده و قرار یا حکم صادر کنند.(۱۷) لذا یکی دیگر از حقوق متهم حق ایراد به صلاحیت دادرس یا قاضی است که در این گونه موارد متهم می تواند با ایراد رد دادرس، عدم صلاحیت مرجع تحقیق یعنی بازپرس یا دادیار تحقیق یا قاضی صادرکننده حکم را اعلام کند.
● حق محاکمه متهم به اتهامات متعدد در محکمه واحد؛
▪ سوال؛ اگر یک نفر به انجام ۴ جرم سرقت، خیانت درامانت، جاسوسی و فرار از خدمت نظام وظیفه متهم شده باشد در کدام دادگاه رسیدگی می شود یا جدا جدا.
ـ اولا؛ می دانیم که طبق قانون، سه دادگاه داریم که برای رسیدگی به جرائم صالح هستند.
الف) دادگاه عمومی؛ که برای رسیدگی به جرائمی که قانون به آنها عنوان جرم عمومی می دهد صالح هستند، مثل سرقت، خیانت در امانت، کلاهبرداری، چک بلامحل و...
ب) دادگاه انقلاب؛ که برای رسیدگی به جرائمی که قانون آنها را جرم سیاسی یا امنیتی تلقی کرده است، صالح هستند. مثل؛ تبلیغ علیه نظام، اقدامات علیه امنیت، جاسوسی و...
پ) دادگاه نظامی؛ که برای رسیدگی به جرائم نظامیان صالح هستند.

عبدالفتاح سلطانی
مهناز پراکند
پی نوشت؛
(۱۳) اصل ۲۵ قانون اساسی و ماده ۵۸۳ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۰۴ و تبصره ذیل آن از قانون آیین دادرسی کیفری
(۱۴) ماده ۲۲۷ آیین نامه سازمان زندان ها
(۱۵) تبصره ۳ ماده ۳ و تبصره ۱ ماده ۲۰ قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاه های عمومی انقلاب، تبصره و ماده ۴۳ قانون آیین دادرسی کیفری
(۱۶) بند ج ماده ۱۴ قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاه های عمومی انقلاب
(۱۷) بند ه ماده ۴۶ قانون آیین دادرسی کیفری

منبع : روزنامه اعتماد