نگاهی به معماری مسجد اعظم ریاض

راسم بدران یکی از سرشناس ترین معماران سرزمین های عرب زبان است. او به سال ۱۹۴۵ در خانواده ای هنرمند در اردن به دنیا می آید و در محیطی متاثر از هنر اسلامی پرورش می یابد که این محیط، بعدها بیشترین تاثیر را در آثار وی می گذارد.
او پس از تحصیل رشته معماری در آلمان به منطقه بازمی گردد و در اولین گام در مسابقه طراحی مسجد ملی بغداد برنده می شود. پیروزی بدران در مسابقه مسجد ملی بغداد در انتخاب وی به عنوان معمار پروژه وسیع گسترش قصرالحکم مؤثر بوده است.
قصرالحکم از طرف مسوول توسعه ریاض در دفترطراحی و توسعه دوباره مرکز شهر قدیمی در شهرداری ریاض به دفتر بدران، «دارالعمران»، سپرده شد؛ مسجدی برای ۲۰ هزار نفر نمازگزار که بین یک شبستان مسقف برای ۱۴ هزار نفر و یک حیاط بیرونی برای ۶ هزار نفر تقسیم شده بود. مسجد جدید قرار بود جایگزین مسجدی شود که بر ویرانه های مسجد قدیمی دیگری ساخته شده بود.
مسجد و مجموعه قصرالحکم برای راسم بدران و شرکتش «دارالعمران»، جایزه آقاخان معتبرترین جایزه معماری جهان اسلام در زمینه معماری در سال ۱۹۹۵ را به ارمغان آورد. از زمان کشف نفت در عربستان سعودی بلافاصله پس از خاتمه جنگ جهانی دوم رشد پادشاهی به شدت گسترش یافت و درست در زمان ماموریت پروژه در اواسط دهه ۸۰ به اوج خود رسید.
باریکه های وسیع شهر قدیمی و معماری بومی شهرهای عربی هر روز با تهدید تخریب روبه رو می شد تمامی آثار گذشته جایگزین ساختمان های مدرن امروزی می شد، ساختمان های غربی که ارتباطی با مذهب و فرهنگ مردم نداشت، زنگ خطرها را به صدا درآورده بودند. مقالاتی در روزنامه ها و سایر رسانه های عربی ظاهر شد و مجله معماری بومی و بسیار معتبر البناء به چاپ مقالاتی درباره تخریب میراث ملی به ویژه در مناطق تاریخی و امتیازات آجر دست زد. در چنین فضایی راسم بدران معماری مناسب در زمانی و مکانی مناسب بود.
مسوول توسعه ریاض می خواست که این مسجد جدید بزرگ و مرکز فرهنگی، فرهنگ اسلامی را منعکس ساخته و نقطه عطف جدیدی در مناطق شهری دارای رشد سریع در جهان باشد. بدران خود را در تاریخ منطقه و معماری آن غرق ساخت.
او عکس های قدیمی و کمیابی را از مسجد قبلی و قصرالحکم در محوطه پیدا کرد و در میان سایر سرنخ ها به پلی توجه کرد که بین آن دو وجود داشت که بازار را مستقیماً به دیوار مسجد قدیمی متصل کرده بود. او بخش های هر ساختمان را بازسازی کرده و به رابطه میان صحن و شبستان زیرزمینی در مسجد قدیم و جزئیات سازه سقف ستون دار عظیم تماماً آجری آن توجه کرد.
او همچنین مسجدی قدیمی را نیز در یکی از مناطق تاریخی شهر یافت و از آن تاثیر بسیار گرفت. مسجد قدیمی تبلور هنر معماری قدیمی منطقه در نوع خود بود و بسیار به بدران در فهم پیچیدگی های مقیاس، تقسیم بندی و جزئیات مربوط به مواد به کار رفته کمک کرد. او همچنین مطالعات بسیاری در زمینه مناره خصوصاً یادداشت برداری از پله زاویه داری که به موذن امکان می داد بالا برود، انجام داد.
بدران در طول مرحله اولیه مطالعه و تحقیق زمینه ای مباحث بسیاری نیز با مسوول توسعه ریاض در مورد قصد وی از ساخت دوباره اتصال تاریخی میان مسجد و قصرالحکم مطرح ساخت. معمار بر شباهت ارتباط میان مسجد و مدرسه در گذشته و قصد وی برای پررنگ کردن آن به همان میزان با نگاه به مدل معاصر که جزیی از ایده اصلی باشد تاکید کرد.
او چندین فاکتور طراحی دیگر مثل چگونگی انتقال حس مکان مسجد قدیمی به مسجد جدید، شکل فضا، سازه ها و مواد مناسب با توجه به بناهای قدیمی بومی، پاسخ به عوامل محیطی با توجه به شدت آب و هوای منطقه، چگونگی معرفی دوباره هنراسلامی در فرهنگ معماری معاصر و چگونگی توازن نورپردازی طبیعی و مصنوعی را مورد توجه قرار داد.
تکامل طرح های بدران برای مجموعه قصرالحکم نشان می داد که وی با چندین مساله طراحی مهم دست و پنجه نرم می کند. او تصمیم اصلی ارتباط مسجد و قصرالحکم را گرفته بود ولی با پرسش دشوار میزان فاصله آنها درگیر بود. او همچنین تدریجاً اتصال میان فعالیت تجاری و مسجد را در اینجا مانند هر جای دیگر در جهان اسلام در نظر گرفت.برای حل مشکل فاصله و ارتباط درونی، او مجموعه ای از میدان های باز در نظر گرفت که فضای واسط میان قصرالحکم و مسجد بودند. هر دو میدان دارای چشم اندازی به فضاها هستند و طاقی که قصرالحکم و مسجد را متصل می سازد به عنوان دروازه ای نمادین در بین آن دو عمل می کند.
منطقه تجاری رابطه میان مسجد و خیابان است، که در گوشه حاشیه همگانی آن قرار دارد و عمداً یادآور مدل دموکراتیک روش زندگی نیز هست. مطالعات بسیاری نشان می دهند که بدران گزینه های بسیاری را بررسی کرده و نهایتاً سه مورد را برمی گزیند؛ جداسازی منطقه مثلثی تجاری از مسجد با یک خیابان در میان آنها، اتصال این مثلث به دیوار راست مسجد ولی جدا نگه داشتن کاربری های آن و گسترش شبستان در سرتاسر خیابان و اشغال بیش از نیمی از این مثلث تجاری. در پایان گزینه دوم اتصال فضای تجاری به دیوار مسجد و حفظ تمامیت آن، انتخاب شد، این نیز ویژگی کاربری تجاری در گذشته را نشان می دهد.
احیای سیستم قدیم شهرسازی اسلامی با محوریت مسجد - بازار- مدرسه و تجدید این ارتباط سنتی منبعی از انرژی شهری را احیا می کند که در سال های اخیر حذف شده است؛ نمونه های آن در نظریه شهری جدید غربی وجود دارد که استفاده ترکیبی برای احیای شهر را تشویق می کند.
استراتژی طرح میدان های کاهنده که فضای همگانی را به فضایی نیمه همگانی خرد کند و استراتژی اتصال دوباره کاربری های مذهبی و تجاری باززنده سازی نمود گذشته است و این در مجموعه قصرالحکم بسیار مشهود بوده است، این روایت موفقیت شهری واقعی است. استراتژی میدان های باز شهری بخشی از طرح کارفرما بوده است، که ابتدا از طریق پیشنهادات کارشناسانی چون پروفسور استفانو بیانکا در سوئیس، مدیر طرح حمایتی شهرهای تاریخی، که بخشی از صندوق فرهنگی آقاخان است، آغاز شده است.
راسم بدران، در طراحی مسجد اعظم ریاض شبستان وسیع را با یک سیستم هندسی که در آن ستون ها و طاق ها تکرار می شدند، به موازات دیوار قبله، سامان می دهد. این طاق ها، طاق های مسجد قدیمی ریاض را یادآوری کرده و اندازه آنها مقیاس وسیع فضا را انسانی می کرد. ستون ها نیز مجرای سیستم تهویه مکانیکی بودند، به گونه ای که امکان باز بودن شبستان وجود داشت. سیستم به کاررفته در مسجد ریاض به شکل ترجمان جدیدی از مسجد قدیمی ظهور می کند.

جلال اسدی اسکندر

منبع : روزنامه شرق