۱۸ خرداد، سالروز اعلام جمهوری توسط میرزا کوچک خان

۱۸ خرداد ۱۲۹۹ جمعیت انقلاب ایران در شهر رشت اعلام حضور کرد. این جنبش اگرچه آغازگر دوره یی جدید از تاریخ به شمار می آمد ولی در کمتر از دو سال بعد کاملاً نابود شد و اثری از آن در گیلان باقی نماند.
شروع مبارزات میرزاکوچک خان به خرداد ۱۲۹۴ برمی گردد که به صورت اقدامات محدودی در گیلان آغاز شد. در آن زمان میرزا از اعضای کمیته اتحاد اسلام در منطقه فعالیت خود محسوب می شد که مجموعه یی از گروه های مبارز را پوشش می داد.
در فروردین ۱۲۹۸ نظامیان انگلیسی رشت را تصرف کرده و کمیته اتحاد اسلام را منحل ساختند. اعضای کمیته با دیدن برتری انگلیس بهترین راه را تسلیم شدن و گرفتن امان نامه دانستند ولی میرزا که هدف اصلی مبارزات خود را ناکام می دید از کمیته اتحاد اسلام خارج شد و راه گذشته را در پی گرفت ولی یک سال بعد اتفاقی افتاد که باعث دگرگونی نهضت جنگل شد. این اتفاق ورود نیروهای شوروی به ایران بود.
سال های پایانی قرن ۱۳ شمسی معادل دهه ۲۰ قرن بیستم میلادی است؛ زمانی که انقلاب روسیه را دربرگرفته بود ولی گروه هایی از بازماندگان امپراتوری تزار هنوز هم در گوشه و کنار این سرزمین پهناور به مقابله مشغول بودند.
در بهار ۱۲۹۹ ارتش سرخ که به تعقیب گاردهای سفید می پرداخت وارد ایران شد و در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ معادل ۱۸ مه ۱۹۲۰ ناوگان شوروی به فرماندهی راسکولنیکوف بندر انزلی را تصرف کرده و ۲۰۰۰ سرباز را در آن مستقر کرد، ۱۸ روز پیش از ورود ارتش سرخ کمیته لنکران، حزب کمونیست شوروی نامه یی به میرزا نوشت و آمادگی اعضا را برای حمایت از نهضت جنگل علیه استعمار انگلستان نشان داد.
پس از ورود ارتش، میرزا نماینده یی را برای بررسی اوضاع اعزام کرد. راسکولنیکف از میرزا برای مذاکره دعوت کرد و در ۳۱ اردیبهشت میرزا کوچک خان وارد انزلی شد که مورد استقبال مردم قرار گرفت. سه گروه در جلسات مذاکره حضور داشتند؛ سران نهضت جنگل، نمایندگان سیاسی، نظامی شوروی و اعضای حزب عدالت ایران.
نمایندگان شوروی کمک های خود به نهضت جنگل را مشروط به ایجاد حکومت کمونیستی قرار دادند در حالی که میرزا با بررسی وضعیت آن روز نظام کمونیستی را موثر نمی دانست علاوه بر آن میرزا در صحبت های خود به تمایلات مذهبی و ملی ایران اشاره داشت که در مقابل گسترش کمونیسم مقاومت خواهد کرد.
نکته دیگر که میرزا بر آن تاکید داشت علاقه مردم به شعائر اسلامی بود که تبلیغات مسلک کمونیسم را برخلاف اعتقادات خود می دانستند. روز دوم مذاکره «ارژ نیکیدرزه» کمیسر عالی قفقاز نیز وارد جلسات شد. او که از سال های قبل با میرزا و دیگر انقلابیون ایران آشنایی داشت در دفاع از وی طرف شوروی را قانع ساخت که شرایط میرزا را بپذیرند و به او در مبارزه علیه حکومت مرکزی و استعمار انگلیس یاری رسانند. سرانجام طی گفت وگوها مسائل زیر مورد توافق قرار گرفت:
۱) عدم اجرای اصول کمونیستی مثل مصادره اموال یا القای مالکیت
۲) سپردن مقدرات انقلابی به دست حکومت موقت جمهوری انقلابی
۳) پذیرفتن هر نوع حکومتی که نمایندگان ملت ایران آن را تعیین کنند
۴) عدم افزایش نیروهای نظامی شوروی در ایران
۵) خرید اسلحه از شوروی در قبال پرداخت هزینه آن۱ (در فرهنگ جنبش های انقلابی اگر گروهی از یک کشور خارجی به رایگان اسلحه دریافت کند، عامل آن کشور محسوب خواهد شد). برای بررسی نتایج این مذاکرات باید به مکاتبه سران شوروی با یکدیگر نیز توجه کرد. توافق انزلی به اطلاع دولت مسکو رسید و«تروتسکی» کمیسر جنگ اتحاد جماهیر شوروی تلگرامی به راسکولنیکف ارسال کرد که در آن مواردی را به فرمانده ناوگان یادآوری می کند.
از جمله دستورات این بود که تحت پرچم شوروی در امور داخلی ایران دخالت نشود و نباید از قوای نظامی در ایران استفاده کرد. همچنین میرزا در جریان این ضرورت قرار گیرد که شوروی نمی تواند حمایت خود از نهضت جنگل را علنی کند.
کمک ها به انقلابیون از طرف جمهوری آذربایجان خواهد رسید و مناطق اشغال شده توسط ارتش شوروی به نیروهای میرزا تحویل داده خواهد شد. در صورت لزوم می توان کشتی های جنگی را در اختیار میرزا قرار داد ولی با پرچم آذربایجان.۲ تروتسکی پیام مشابهی نیز برای «کاراخان» کمیسر خارجی شوروی ارسال کرد. محتوای پیام ها نشان می دهد که حمایت شوروی محتاطانه و با هدف حفظ منافع صورت گرفته است که در آن حفظ روابط با دولت مرکزی بر پشتیبانی کامل از میرزا کوچک خان ارجحیت داشت.
دو هفته بعد از مذاکرات، میرزا کوچک خان جنگلی و یارانش وارد رشت شدند، غیر از چند مورد تیراندازی توسط قزاق هایی که در شهر باقی مانده بودند مقاومتی صورت نگرفت. ساکنان شهر استقبال شایانی از میرزا کردند و در همان روز این اعلامیه از طرف نهضت جنگل منتشر شد.
«هوالحق - فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فدائیان جنگل گیلان. قوه ملی جنگل به استظهار کمک و مساعدت عموم نوع پروران دنیا و استعانت از اصول حقه سوسیالیسم داخل در مرحله انقلاب سرخ شد و خود را به نام جمعیت انقلاب سرخ ایران معرفی می نماید.
۱) جمعیت انقلاب سرخ ایران اصول سلطنت را ملغی کرده و جمهوری را رسماً اعلام می نماید.
۲) حکومت موقت جمهوری حفاظت جان و مال عموم اهالی را بر عهده می گیرد.
۳) هر نوع معاهده و قراردادی که به ضرر ایران قدیماً و جدیداً با هر دولتی شده لغو و باطل می شناسد.
۴) حکومت موقت جمهوری همه اقوام بشر را یکی دانسته، تساوی حقوق درباره آنان قائل و حفظ شعائر اسلامی را از فرایض می داند. ۱۸رمضان ۱۳۲۸» سه روز پس از انتشار اعلامیه تلگرامی به سفارتخانه های خارجی تهران ارسال شد که انحلال سلطنت و تشکیل جمهوری شورایی در گیلان را اعلام می کرد.
روز بعد هم تلگرامی با نام جمهوری سوسیالیستی گیلان به لنین ارسال می شود.۳ مجاهدین حرکت خود را با موفقیت و امیدواری آغاز کردند ولی مانند تمام قیام های آزادیبخش در ادامه راه آنان اختلافات داخلی و خارجی بروز کرد. حزب عدالت که از متحدان میرزا در «هیات دولت انقلابی» محسوب می شد روز ۲۹ خرداد کنگره یی در انزلی تشکیل داد و موجودیت خود را به نام حزب کمونیست ایران اعلام کرد.
این تشکیلات به سرعت تبلیغات کمونیستی را آغاز کرده و در نشریه خود که به سردبیری سید جعفر جوادزاده منتشر می شد میرزا را مورد اتهام قرار داد، علاوه بر آن گروه های مسلح روسیه برخلاف مذاکرات انزلی وارد گیلان شدند و از تحویل تاسیسات بندری انزلی و نفتی رشت به میرزا خودداری کردند. حزب کمونیست در ۹ تیرماه میرزا را از کلیه سمت های خود معزول اعلام کرد. مقارن آن راسکولنیکوف و ارژنیکیدرزه هم به مسکو بازگشتند. افرادی مانند احسان الله خان و خالوقربان هم که به نهضت جنگل پیوسته بودند خود عامل تفرقه شدند. سرانجام میرزا در ۱۸ تیر برای جلوگیری از چنددستگی بیشتر رشت را ترک کرد.
با خروج او احسان الله خان حکومت را به عنوان سرکمیسر به دست گرفت و خالوقربان کمیسر جنگ شد. در ۱۴ مرداد این دو اعلامیه یی صادر کرده و میرزا را به عدم کفایت و هدر دادن اموال متهم ساختند. فرماندهان جدید جنش خیالات انقلابی بزرگی در سر می پروراندند که با واقعیات جامعه تناسب نداشت.
در برخی مناطق اراضی مالکان محلی به زور تصرف شده و میان روستاییان تقسیم شد. تندروی های دیگر و استفاده از زور برای رسیدن به اهداف موجب نارضایتی بسیار شد و اساس جنبش را به خطر انداخت.
سرانجام پس از درگیری های فراوان و یک سال پس از فتح رشت، جلسه یی با حضور میرزاکوچک خان، احسان الله خان، خالوقربان و حیدرخان عمواوغلی تشکیل شد تا از جنگ داخلی و تفرقه بیشتر جلوگیری شود. هنوز اندکی از جلسه نگذشته بود که احسان الله خان با ۲۰۰۰ تفنگچی خود به سمت تهران حرکت کرد. رتشتین سفیر شوروی که به فکر حفظ روابط با دولت مرکزی بود به نظامیان این کشور دستور داد از همکاری با احسان الله خان خودداری کنند، ساعدالدوله از حاکمان محلی نیز از او پشتیبانی نکرد و گروه کوچک و بلندآوازه احسان الله به سادگی شکست خورد.
در تابستان ۱۳۰۰ نیروهای انقلابی گیلان عملاً چهار قسمت بودند؛ حیدرخان در انزلی، خالوقربان در رشت، احسان الله خان در لاهیجان و میرزا کوچک خان در فومن حکومت می کردند.۴ رتشتین نامه یی به میرزا نوشت و از او خواست تا سیاست هایش را با سیاست های شوروی تطبیق دهد اما میرزا این تقاضا را با تکیه بر استقلال ایران رد کرد. از طرف دیگر رضاخان برای سرکوبی جنبش جنگل در حال برنامه ریزی و تقویت قوا بود.
بین حیدرخان و جمعی از طرفداران میرزا درگیری یی رخ داد که منجر به زندانی کردن حیدرخان شد. کلانتراوف وابسته نظامی شوروی از طرف رضاخان به رشت رفت تا نظر خالوقربان را جلب کند. احسان الله خان با عده یی دیگر از اعضای حزب کمونیست به باکو فرار و جنبش انقلابیون گیلان را که مدعای فرماندهی و نظریه پردازی آن را داشت به راحتی رها کرد.
خالوقربان هم خیلی ساده تر از آنچه تصور می شد تسلیم شد و به خدمتگزاری رضاخان شتافت. در ۱۲ آبان ۱۳۰۰ رشت محاصره شد و سقوط کرد و میرزاکوچک خان جنگلی در حالی که دوستانش را از دست داده بود در آذرماه ۱۳۰۰ زمانی که از کوه های طالش می گذشت بر اثر یخ زدگی درگذشت.

منابع
۱- سردار جنگل - ابراهیم فخرایی ۱۳۴۶
۲- شاهد عینی در انقلاب گیلان - سری مقالات روزنامه ستاره ایران نوامبر ۱۹۲۱
۳- روسیه و غرب در ایران - ژرژ لنچوفسکی - ۱۳۴۹
۴- اولین جمهوری شورایی ایران - شاپور رواسانی - ۱۳۸۴.
محمد سرابی

منبع : روزنامه اعتماد