تغذیه و درمان با سبزی های صحرایی

گیاهانی كه طبیعت باسخاوت دراختیار موجودات زنده قرار می دهد، آنقدر متنوع و گوناگون است كه برای شناسایی باید آن ها را برحسب كاربرد و ویژگی های فصلی و اقلیمی به دسته ها و گونه های مختلف دسته بندی كرد.
بهار فصل رشد و رویش گیاهانی است كه بیشترین كاربرد را از نظر دارویی و غذایی در طب سنتی و غذاهای محلی و سنتی داراست.در میان گیاهانی كه در بهار می رویند و رشد می كنند، سبزی های صحرایی به لحاظ ویژگی های خاص خود در درمان های خانگی و آشپزخانه ممتاز هستند.برخی از سبزی های صحرایی در غذاهایی مانند: آش، كوكو، پلو، كوفته و سالاد مورداستفاده قرار می گیرند و بخشی از آن ها به عنوان درمان دارویی، تقویت كننده، آرام بخش و در مصارف بهداشتی و آرایشی كاربرد دارند.
سبزیجات صحرایی طیف گسترده ای از گیاهان هستند كه در مناطق مختلف و با نام های متفاوت شناخته و مورداستفاده قرار می گیرند و بومی منطقه خودند. اما گروهی از آن ها كه در بیشتر مناطق وجود و در مصارف غذایی عمومیت بیشتری دارند، عبارتند از:
ـ بابونه
ـ پونه و پونه كوهی
ـ شاهی آبی یا علف چشمه (بولاق اوتی)
ـ چای كوهی (توكلیجه) یا سبزی كوفته
ـ شنگ
ـ غازایاقی
ـ سوسنبر (نعنای فلفلی)
ـ تره بیابانی
ـ مرزه كوهی
ـ والك
و به جز این ها سبزی های صحرایی آشپزخانه ها این روزها در اغلب شهرهای بزرگ و كوچك در فروشگاه ها محصولات سبز و در كنار سبزیجات فرنگی، گونه های مختلف سبزی های صحرایی را می بینیم كه یا بومی همان دیار هستند یا به علت استقبال در مصارف آشپزی از نقاط دیگر تهیه و عرضه می شوند.
▪ بابونه
بابونه طلایه دار سبزی های صحرایی است، زیرا در اواخر اسفند و در آستانه بهار به بازار می آید.
بابونه گیاهی است كه گل هایی به رنگ های زرد، سفید و گاه ارغوانی دارد و بیشتر در زمین های خشن و شنی و نزدیك به كناره های زمین می روید. این گیاه سالان زی است و حدود ۳۰ تا ۳۵ سانتی متر قد دارد و یكی از گیاهان كلاسیك در مجموعه گیاهان طبی است. بابونه گلی است پایا كه تا اواخر تابستان نیز یافت می شود.
بابونه برای مصارف غذایی از اواخر اسفند تا ماه های فروردین و اردیبهشت كه گیاه تر و تازه و ترد است و ساقه های آن چوبی نشده (ساقه ها و برگ ها در این زمان نرم و لطیف و براق همانند گشنیزند، استفاده می شود.)
اما برای مصارف طبی، آن را ماه های خرداد و تیر كه نخستین مرحله گل دادن گیاه است (البته در اقلیم های مختلف به نسبت سرما و گرمای منطقه ای كمی فرق می كند) برداشت می كنند.
بابونه انواع مختلفی دارد كه نوع معمولی آن «كامومیلا» و نوع دیگر آن بابونه گاوی نام دارد كه به صورت گرد ضدحشره مورد استفاده قرار می گیرد.
▪ اثر شفابخش بابونه
این گیاه یكی از مؤثرترین داروها در تركیبات گیاهان دارویی برای درمان آلرژی و آسم ناشی از آلرژی است و برای دل درد، نفخ شكم و سیستم گوارشی، دردهای عادت ماهانه، سردردهای عصبی و میگرنی، گولیت ها، فشردگی عصبی و تب های متناوب مفید است.طب سنتی را اعتقاد بر این است كه بابونه دارای طبیعتی گرم و خشك است و دارای ماده ضد حساسیت طبیعی بوده، در نوسازی گلبول های سفید خون نقش دارد.این گیاه مقوی، مدر، مسكن، معرق و ضدعفونی كننده شناخته شده است.به دلیل مدر بودن، بابونه در درمان های كلیوی مانند ورم كلیه، سنگ كلیه و سخت ادراری كاربرد دارد.
بابونه دوست كبد است و از این رو، به علت صفرا آوری اش برای سوءهاضمه و ترشی معده، چای آن را توصیه می كنند.بابونه مزاج را تعادل می بخشد (با دفع صفرا، سودا و بلغم)، خون را صاف می كند و انسداد (گرفتگی) مجاری طحال را برطرف می سازد.در طب سنتی، بابونه به شكل های مختلف مصارف گوناگون دارد.جوشانده آن در درمان ناراحتی های دستگاه تنفسی - گوارشی، كلیوی، زنان، رفع چاقی، تقویت حافظه و غیره كاربرد دارد.
روغن بابونه مسكن خوبی برای نقرس و رماتیسم (به صورت مالشی) است و برای سنگینی گوش (چكاندن چند قطره) در طب سنتی توصیه شده است.بخور بابونه علاوه بر ضدعفونی كردن محیط، برای رفع گوش درد (ناشی از ورود آب به داخل گوش) و برای زیبایی پوست (منافذ پوست را جمع می كند به صورت خیسانده و تونیك نیز برای مصارف پوستی) كاربرد دارد. همچنین آن را به صورت پودر می توان به عنوان ادویه ضدنفخ در غذا استفاده كرد.
در مصارف آرایشی از لوسیون های بابونه برای زیبایی و تقویت پوست و مو استفاده می شود و شایع است كه بابونه رنگ مو را روشن می سازد. چای بابونه ضدنفخ و ضد تشنج، تب بر و عرق آور است. در شست شوی چشم ها با چای بابونه، خستگی و قرمزی چشم ها برطرف می گردد.
بابونه داروی خوبی برای عفونت های ویژه زنان است.
بابونه دارای خواص درمانی بی شماری است كه در این مختصر نمی گنجد. اما افراط و تفریط در هر چیزی ممكن است باعث دردسر شود كه بابونه نیز از این قاعده مستثنا نیست.
▪ مضرات بابونه
استفاده از این گیاه باارزش دارویی در موارد ویژه ای منع شده است كه عبارت اند از:
- پروستات
- زنان حامله
- فشارخون
- قلب (زیاده روی در مصرف بابونه)
- فلج عضلات (زیاده روی در مصرف بابونه)
- زیاد كننده عرق برای كسانی كه زیاد عرق می كنند (مصرف گل بابونه)
- و ناسازگاری با مصرف همزمان با گردو، پسته و موارد دارای تانن (مانند چای)
▪ مصارف غذایی بابونه
در گذشته های نه چندان دور، از این سبزی معطر در بسیاری ازغذاهای سنتی استفاده می شده است؛ ازجمله بابونه در تركیب سبزی های كوكو و پلو نقش اساسی را به عهده داشته است. در هفته آخر اسفندماه كه این گیاه باارزش به بازار می آمد، همگان برای تهیه آن و استفاده از آن در سبزی پلو و كوكوی سبزی شب عید در تكاپو بودند.
این شاید به دلیل اثرات ضدنفخ این سبزی گرانبها بود كه در ایام عید برای رفع پیامدهای پرخوری و متنوع خوری از آن استفاده می شده است. هنوز هم مادربزرگ ها از بابونه در آش، سبزی پلو و كوكوی سبزی استفاده می كنند.
▪ بولاغ اوتی، شاهی آبی (علف چشمه) (Nasturtium officinale)
شاهی آبی كف پوش و فرش زمردین چشمه سارها است.این گیاه در چشمه سارهای كوچك و نواحی مرداب ها زیاد دیده می شود. از این رو به آن شاهی آبی نیز می گویند.
طبع شاهی آبی گرم و تر است. این گیاه دارای ویتامین های E، C، B، و به ویژه ویتامین B۱ و املاح كلسیم، سدیم، گوگرد و پنی سیلین طبیعی است.
مصرف این گیاه در درمان های خانگی (طب سنتی) بیش از همه برای دیابتی ها توصیه شده است. این گیاه علاوه بر درمان قند، در درمان ناراحتی های پوستی مانند اگزما و خارش نیز كاربرد دارد. همچنین مصرف آن از ریزش مو جلوگیری می كند و دردهای قاعدگی و مفصلی مزمن را آرام می سازد. بولاق اوتی دارای اثر آرام كننده در دردهای عصبی است و در درمان بیماری های كلیه و كبد نقش ویژه ای دارد.
این گیاه تصفیه كننده خون، مقوی معده، اشتهاآور و مدر شناخته شده است. همچنین دارویی انرژی زا و نیروبخش برای بیماران خسته و افراد ضعیف است.
شاهی آبی نفخ و زخم سیستم گوارشی به ویژه روده را بهبود می بخشد، از سكته مغزی (به دلیل داشتن آسپرین طبیعی) جلوگیری می كند و نیروی جنسی را افزایش می دهد. همچنین از ریزش مو و شكستن ناخن جلوگیری می كند. (به دلیل داشتن كلسیم، ویتامین ها و املاح مفید دیگر) در سرطان سینه از بولاق اوتی به عنوان داروی كمكی و پیشگیری كننده یاد شده است. این گیاه در ناراحتی های سیستم تنفسی مانند آسم و سل ریوی به ویژه در درمان برونشیت كاربرد درمانی دارد.مصرف این سبزی باارزش باعث طول عمر می شود (به دلیل تقویت عمومی و پیشگیری از بیماری ها و داشتن مواد، املاح و ویتامین های ضروری بدن).
در طب سنتی، از شاهی آبی در درمان نقرس و راشیتیسم و رماتیسم استفاده می شده و هم اكنون نیز گیاه درمانگرها به دیده اعجاز به آن می نگرند.
این سبزی خون را تصفیه می كند و جلوی خونریزی اعضا را می گیرد. این گیاه به دلیل تصفیه كردن خون، كدورت پوست را برطرف كرده، باعث سرخ شدن پوست صورت می گردد.
علف چشمه به دلیل مدر بودن، سنگ های كلیه را دفع می كند.به علاوه، دوست خوب كبد است و یرقان را درمان می كند. همچنین تب های عفونی را برطرف می سازد (همراه با عناب) و طحال را تقویت می كند.
▪ بخورید و بنوشید، اما اسراف نكنید
زیاده روی در مصرف شاهی آبی (اگرچه دارای خواص مفید بی شماری است.) نیز همانند سایر خوراكی ها عوارض جانبی دارد.مصرف بیش از حد شاهی آبی سبب ایجاد مضرات زیر می شود:
- بواسیر
- مشكلات در زنان حامله
- افزایش سودا
- سوءمزاج
- اسپاسم مثانه و رحم
- ناراحتی حلق
- ورم پروستات (زیاده روی در مصرف)
- كلیه (زیاده روی در مصرف)
▪ مصارف غذایی شاهی آبی
به جز مصارف دارویی، می توان از آب شاهی آبی به صورت (آب سبزی) به شكل ساده و یا شربت، در رژیم های غذایی برای ناراحتی های دستگاه هاضمه و چاقی استفاده كرد.
چای بولاغ اوتی اگر جایگزین یك وعده نوشیدنی چای روزانه شود، در پیش گیری و درمان بسیاری از ناراحتی ها نقش داشته، به عنوان یك تونیك (تقویت كننده) باعث شادابی و رفع خستگی می گردد.
از شاهی آبی می توان در سالاد استفاده كرد.همچنین از این گیاه می توان به صورت تازه و خشك در آش ها (سوپ ها) و كوكوها استفاده كرد.شاهی آبی از تیره شاهی ها و تره تیزك ها است و در سبزیجات مصرفی روزانه می توان آن را به سبزی خوردن افزود.

دكتر معصومه رفیقی مرند
روانشناس بالینی و پژوهشگر

منبع : روزنامه ایران