کتابی درباره فرهنگ اعلام

استاد سیدغلامرضا تهامی در سال ۱۳۱۰ در بیرجند چشم به جهان گشود. از آنجایی که پدرش روحانی بود به مدرسه طلاب می رود و به مدت چهار سال به تحصیل فقه می پردازد سپس به هفته نامه ایران ما رفته و در آنجا مشغول به کار می شود.
تا اینکه در سال ۱۳۳۳ به تهران می آید و در «بنگاه ترجمه و نشر» که توسط احسان یارشاطر تاسیس شده بود، به عنوان ویراستار کتب عربی مشغول به کار می شود. از آن زمان تا به امروز حاصل کار ایشان ویراستاری ۲۰۰ کتاب و ترجمه و تالیف آثار مهمی در حوزه تاریخ و فرهنگ و اندیشه و هنر اسلامی است.
فرهنگ اعلام تاریخ اسلام با دارا بودن ۲۸۵۰۰ عنوان بزرگ ترین فرهنگ زندگینامه یی شخصیت های جهان اسلام است که تاکنون به زبان فارسی تدوین و تنظیم شده است. اهمیت این فرهنگ زمانی بیشتر مشخص می شود که بدانیم اسامی اشخاص موجود در این فرهنگ بیش از دو برابر بزرگ ترین فرهنگ های مشابه عربی است.
این فرهنگ در مقابل آثاری همچون «ریحانه الادب» اثر مدرس تبریزی (۵ هزار عنوان)، «فرهنگ مصاحب» (۳ هزار عنوان)، «فرهنگ معین» (۵ هزار عنوان)، «لغتنامه دهخدا» (۱۵ هزار عنوان)، «معجم المولفین» (۱۶ هزار عنوان)، و «اعلام زرکلی» (۱۴ هزار عنوان) از بیشترین عنوان برخوردار است. از ویژگی برجسته دیگر این فرهنگ می توان به داشتن بیشترین شرح حال ها (شمار عناوین و مدخل ها)، ذکر نکات اساسی زندگی هر یک، ذکر کتاب های مهم در مورد مولفان و کارهای بزرگ (غالباً جنگ ها) در مورد سلاطین و حکام، کمترین اغلاط و اشتباهات چاپی و کمترین موارد تکرار (با توجه به شمار عناوین) است.
بسیاری از زندگی نامه های جمعی هستند که شمار معدودی از اشخاص را براساس قومیت و ملیت یا بر مبنای تخصص شغلی و علمی یا انتساب به شهر و دیار خاص یا وابستگی به این و آن فرقه و طایفه با تفصیل بسیار آورده اند اما وقتی گستره تاریخی یک فرهنگ زندگی نامه یی به ۱۵ قرن و حوزه جغرافیایی آن به پهنه وسیعی از سواحل شرقی اقیانوس اطلس تا سواحل و جزایر اقیانوس آرام می رسد و شمار نام ها و عنوان هایی که در آن آمده از ۱۰-۲۰هزار در می گذرد، دیگر راهی جز اختصار و اقتصار و بسنده کردن به عناصر اساسی شناسایی اشخاص باقی نمی ماند و به ناگزیر باید از نقل سرگذشت های جالب و حکایت دلپذیر و اشعار دلنشین و اوصاف و مقامات و کرامات صاحبان ترجمه چشم پوشید.
امری که استاد تهامی با هوشمندی و تجربه زیاد در این عرصه رعایت کرده و اثری ماندگار خلق کرده است. اگرچه موضوع این اثر چنان که از عنوان آن پیداست، شخصیت های مشهور مسلمان در سراسر دنیای اسلام از آغاز عصر رسالت تا پایان سال ۱۴۰۰ هجری قمری است اما بیش از ۵۰۰ خانواده، قبیله، مکاتب مذهبی، فقهی، عرفانی و غیره نیز در آن معرفی شده است.
گزینش عنوان ها (مدخل ها)ی این فرهنگ براساس اسم اشهر (اعم از نام، نسب، لقب یا کنیه) افراد صورت گرفته است. یافتن اسم اشهر از مهم ترین مشکلات زندگی نامه نویسان و پژوهشگران است.
زیرا مولفان زندگی نامه ها در انتخاب اسم یا عنوان اختلاف بسیار دارند و شرح حال شخص واحد در کتاب ها و دایره المعارف ها و زندگی نامه های مختلف در ذیل عنوان ها و شهرت های مختلف آمده است. در فرهنگ حاضر، استاد تهامی تلاش کرده است برای رفع نسبی این مشکل عنوانی را که از نظر ایشان مشهورتر بوده و در منابع بیشتری آمده است به صورت عنوان اصلی انتخاب و شرح حال شخص در ذیل آن آمده و عنوان یا عناوین دیگر آن شخص در جای خود ذکر شده و با علامت پیکان (؟) به عنوان اصلی و منتخب ارجاع داده شده است.
در نتیجه بیشترین عناوین شامل انساب (نسبت های مکانی، شغلی، قومی و شخصی) پس از آن کنیه ها (ابن ... و ابو... و ام...) و سپس القاب (لقب های شغلی و وصفی) و سرانجام نام و نام پدر هر شخص (و گاه نام یک یا دو تن از اجداد او) آمده است.
در پایان لازم است که از صفحه آرایی خوب و طرح جلد چشم نواز آن و انتخاب مناسب نوع جلد که کاملاً منطبق با کارایی و کاربرد یک کتاب مرجع است، یاد کرد. اما انتقادی که باقی می ماند قیمت بالایی است که ناشر محترم بر روی این فرهنگ سترگ گذاشته است. امید که این ناشر و ناشران دیگر همان گونه که از منافع صنفی خود دفاع می کنند، مخاطبان تولیدات فرهنگی خود را فراموش نکنند و توان مالی فرهنگی را در نظر بگیرند تا علاقه مندان بیشتری بهره مند از کتاب شوند.

سروش حق دوست

منبع : روزنامه اعتماد