در مقام شهود با مشهود

● تأملی بر كتاب «جواهرالاسرار و زواهر الانوار؛ شرح مثنوی معنوی» (كتاب برگزیده سال ۸۵)
جواهر الاسرار و زواهر الانوار تألیف كمال الدین حسین بن حسن خوارزمی از جمله قدیمی ترین شرح های مثنوی معنوی مولانا جلال الدین رومی است كه به زبان فارسی نوشته شده است. این اثر در اصل شامل یك مقدمه و شرح سه دفتر از شش دفتر مثنوی می شود و به نام امیر ابراهیم سلطان از امرای ترك خوارزم، در حدود سال ۸۲۳ قمری نوشته شده است. جواهر الاسرار با مقدمه، تصحیح و حاشیه نویسی دكتر محمد جواد شریعت، در مجموعه ای چهار جلدی، از سوی انتشارات اساطیر در سال ۱۳۸۴ منتشر و در بیست و چهارمین دوره كتاب سال در بخش متون قدیم ادبیات فارسی به عنوان اثر برگزیده سال انتخاب شد.
كمال الدین خوارزمی، نویسنده كتاب، از نویسندگان و شاعران و عارفان معروف سده ۹ هجری و از مشایخ سلسله كبرویه است. كمال الدین اصلش از ماوراء النهر بود و چون در خوارزم سكونت داشت به خوارزمی معروف شد. او از شاگردان خواجه ابوالوفا خوارزمی ملقب به پیر فرشته بود و از طریق او با مثنوی معنوی آشنا شد. كمال الدین مدت ها به تدریس و شرح مثنوی مشغول بود و در اواخر عمر خود كتاب جواهر الاسرار را تألیف كرد.
اما عمرش كفاف آن را نداد تا تألیف كتاب را به پایان برد؛ از این رو كتاب، شرح دفتر چهارم تا ششم مثنوی را ندارد. در پی اتهام هایی كه از سوی حنفیان هرات بر ضد كمال الدین حسن طرح شد، كمال الدین از سوی فقها تكفیر شد و با آن كه پس از محاكمه بی گناه شناخته شد، ازبك ها دست از او برنداشتند و او را كشتند.
مهم ترین مشخصه ای كه جواهر الاسرار را از دیگر شرح های مثنوی متمایز می كند، مقدمه مفصلی است كه نویسنده در آغاز كتاب آورده است. این مقدمه كه شامل ده مقاله می شود مباحثی درباره مبانی و مفاهیم و سابقه عرفان و شخصیت های مشهور این نحله فكری را در بر می گیرد و جلد اول از كتاب چاپی را به خود اختصاص داده است.
مقدمه جواهر الاسرار از آن رو حائز اهمیت است كه نویسنده علاوه بر طرح مباحث تاریخی چون شرح حال عرفا، كه به سبك رساله قشیریه تنظیم شده، به مسائل نظری عرفان نیز پرداخته است. در اینجا مؤلف با طرح نظریات ابن عربی تلاش كرده تا میان دو مشرب عرفانی مولوی و ابن عربی كه متمایز از یكدیگر هستند وحدتی ایجاد كند.
مقاله دوم از مقدمه كتاب به شرح اصلاحات عرفانی اختصاص دارد. نویسنده تلاش داشته، هرچند مختصر، به مهم ترین اصطلاح عرفانی رایج میان عرفا اشاره كند. اصطلاحاتی چون وقت، مقام، حال، قبض و بسط، هیبت و انس... از این جمله هستند. مقاله پنجم مقدمه شامل بحث مهم اسماء و صفات الهی در نزد عرفا می شود. اهمیت این بحث در میان عرفا سبب شده است تا نظریات خوارزمی، نویسنده كتاب، در كنار نظریات ابن عربی، لاهیجی، سبزواری، و بسیاری از عرفای دیگر مطرح شود. بخشی از مقاله نهم شامل شرح مقامات عرفانی است كه نویسنده از آنها به اصول الوصول تعبیر می كند و شامل شرح مقامات توبه، زهد، توكل، قناعت، عزلت (خلوت)، ذكر، توجه، صبر، مراقبه و رضا می شود.
جواهر الاسرار سرشار از تمثیلات و ذكر حكایات و استشهاد به آیات و اخبار و ایراد اشعار شاعران و بویژه اشعار خود نویسنده است چنان كه بسیاری از اشعار او اعم از قصاید، غزل ها و مثنوی های وی در این كتاب آمده است. نثر كتاب مصنوع و سرشار از سجع و ترصیع و تجنیس و این قبیل صنایع ادبی است و در عین این كه نثری مصنوع به شمار می رود خالی از زیبایی و دل انگیزی نیست.
جواهر الاسرار نخستین بار به سال ۳۱۲ ق‎/ ۱۸۹۴ م در لكهنو به صورت یك جلدی و به صورت چاپ سنگی منتشر شد. این چاپ از جمله نسخه های مورد اعتماد مصحح به شمار می آید. علاوه بر این مصحح برای تصحیح و چاپ كتاب از نسخه های خطی موجود در دانشگاه تهران، كتابخانه ملی، كتابخانه آستان قدس رضوی (دو نسخه) سود برده است.
مصحح كتاب، دكتر محمد جواد شریعت، در ۱۵ دی سال ۱۳۱۵ در اصفهان متولد شده است. از این پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی تا به حال آثار بسیاری منتشر شده است كه بخش مهمی از آن به مطالعه و پژوهش درباره مثنوی معنوی و دیگر آثار عرفانی اختصاص دارد. تصحیح و تحشیه بر اسرار الغیوب خواجه ایوب، از عرفای سده ۱۲ هجری، كه شرحی بر مثنوی است و گزیده تفسیر كشف الاسرار از ابوالفضل رشیدالدین میبدی و متن و ترجمه كتاب التعرف ابوبكر محمد كلاباذی از جمله این آثار هستند كه از سوی انتشارات اساطیر منتشر شده اند.
دكتر شریعت در تهیه و تصحیح جواهرالاسرار برای تهیه منبع و مأخذ احادیث مندرج در آن به كشف الاسرار میبدی كه از نظر اهل عرفان تفسیر قرآن كریم نیز نامیده می شود، مراجعه كرده است. حاصل این پژوهش كتابی با نام فهرست تفسیر كشف الاسرار و عدهٔ الابرار معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری است كه از سوی انتشارات امیركبیر منتشر شده است. این كتاب شامل ۸ هزار حدیث است كه برخی از آنها در مثنوی معنوی آمده است.
تصحیح كتاب جواهرالاسرار به صورت انتقادی و با تطبیق نسخ خطی انجام شده است. مصحح در جلد اول پیشگفتاری را برای معرفی كتاب و نویسنده تنظیم كرده است كه خالی از اشتباه نیست. گرچه تلاش داشته تا اشتباهات را در مقدمه جلدهای بعدی تصحیح كند. پیشگفتار با گزارشی از محتوای كتاب و بحثی درباره هویت نویسنده كتاب آغاز شده، پس از بررسی سبك نگارشی كتاب به معرفی نسخه های خطی ختم می شود. عكس هایی از برگ های نسخ خطی نیز در پیشگفتار وجود دارد. از آنجا كه ناشر زحمت استفاده از عكس های اصلی را نكشیده كیفیت آنها بسیار بد است و حتی با چاپ قبلی كتاب در اصفهان هم قابل مقایسه نیست.
آیات، روایات، عبارات عربی و حتی عبارات فارسی موجود در متن كتاب، برای سهولت قرائت، اعراب گذاری شده اند. اشعار و تمامی اسم های علم موجود در كتاب پررنگ هستند. در زیر هر صفحه موارد مربوط به اختلاف نسخ خطی ذكر شده است، گرچه گاهی اشتباه در حروفچینی به اختلاف نسخ دامن زده است.
شماره برگ های نسخه خطی مبنا كه نسخه مربوط به دانشگاه تهران است در متن آورده شده است؛ صفحات رو با حرف آ و صفحات پشت نسخه خطی با حرف ب تفكیك شده اند. بخش مفصلی از هر جلد به تعلیقات مصحح و فهرست ها اختصاص دارد. مصحح تلاش كرده تا جایی كه مقدور است برای عباراتی كه پررنگ نوشته شده توضیحاتی اضافه كند، بویژه اصطلاحات و اسم های خاص در بخش تعلیقات توضیح داده شده اند.
در بخش فهرست ها، فهرست آیات قرآنی، احادیث، عبارات عربی، اشعار عربی، ابیات فارسی، فهرست مصرع ها، اسامی رجال، اماكن، قبایل، كتب و جانوران، به صورت فهرست های جداگانه تنظیم شده و در آخر هر جلد آمده است.
پیش از انتشار مجموعه كامل جواهرالاسرار از سوی انتشارات اساطیر، جلد اول و دوم این اثر در سال ۱۳۶۶ در انتشارات مشعل اصفهان منتشر شده بود.

مسعود تاره

منبع : روزنامه ایران