فرهنگی که گم شده است

● به بهانه روز دوست داشتن
ورود تکنولوژی های نوین ارتباطی و رسانه های فراگیر در سال های اخیر اگرچه باعث گسترش دانش و اطلاعات شده است اما معایبی نیز همراه داشته است. ازجمله آن معایب شاید بتوان به درآمیختن فرهنگ ها و گم شدن هویت فرهنگی ملل در هیاهوی تبلیغات و تهاجم سایر فرهنگ های مهاجم و نیرومندتر اشاره کرد.
در این بین چه بسا آیین و رسوم ها، خرده فرهنگ ها و فرهنگ های نابی که به دلیل تسلط فرهنگ های دیگر ازبین می روند و دیگر حتی نامی از آنها بر جای نمی ماند و برخی دیگر از آیین ها نیز به خاطر رانت تبلیغاتی که در این رسانه ها دارند. بصورت فراگیر به همه اقوام سرایت کرده اند.
ازبین آداب و سنتی که امروزه در ابعاد جهانی برگزار می شود، می توان به روز عشاق یا در اصطلاح «ولنتاین » اشاره کرد. ۱۴ فوریه که همزمان با ۲۵ بهمن ماه است، دختران و پسران جوان به یکدیگر هدیه می دهند، عطر، عروسک، شکلات و گل سرخ. روزی که تنها چند سال است بین جوانان باب شده و روز به روز به شهرت بیشتری دست می یابد. چنانچه اگر جوانی اسم این روز وارداتی را نشنیده باشد و درمورد آن چیزی نداند، گویی گناهی نابخشودنی مرتکب شده است.
● در شهر چه خبر؟
با نزدیک شدن به این روز مغازه ها نیز حال و هوای دیگری می گیرند. از عروسک فروشان گرفته تا شکلات فروشان. رنگ غالب این مغازه ها اغلب قرمز است، رنگ عشق!
«بابک فتحی»، فروشنده جوان یکی از این مغازه هاست. او می گوید؛ روز ولنتاین شهر حالت دیگری دارد. دختران و پسران جوان با هدایایی در دست در خیابان ها دیده می شوند. خوب ما هم باید برای فروش بیشتر از این روز استفاده کنیم.
بابک این فروش روز را به شب های عید تشبیه می کند و ادامه می دهد؛ در سال های گذشته این شور و شوق کمتر بود ولی هر سال که می گذرد چون تعداد بیشتری هستند که از این روز با خیر می شوند، تعداد مشتری های ما نیز افزایش می یابد.
او که در روزهای عادی بیشتر عروسک های پولیشی می فروشد، می گوید؛ سفارش های ما برای این روز بیشتر خرس و قلب های قرمزرنگ است که حتی جعبه های کاغذهای قرمزرنگ هم ساخته شده که کسانی که این وسایل را می خرند می توانند هدایای خود را برای بهتر جلوه دادن در این پاکت های سرخ رنگ بگذارند.
شیرینی فروش ها هم شکلات های قلب مانند می فروشند. دستفروشان کناره خیابان ها نیز گویی از این بازار پرسود باخبر شد و هریک بنا به توانی که دارند برای مشتری هایی که از طبقه پایین تر هسند، هدایایی تهیه کرده اند که در توان خرید آنها باشد.
اما روز موعود که فرا می رسد، شهر شلوغ می شود. کافی شاپ ها و رستوران ها را جوانان پرمی کنند که برای جشن و شادی یک روز کنار هم بودن، هدایای خود را به کسانی که دوستشان دارند، می دهند. آنها در کنار هم جمع می شوند تا حتی به بهانه یک روز وارداتی هم که شده، روز شاد و پرخاطره ای را بگذرانند.
سوگل، ۱۹ ساله یکی از این دختران است که هرسال این روز را به یاد دارد. او سال گذشته هدیه ای را برای بهترین دوست و همکلاس اش خرید و امسال هم که نامزد کرده، برای نامزدش هدیه تهیه کرده است. او درباره این روز می گوید؛ در سال می توان به بهانه های مختلف به یاد کسانی بود که دوستشان داریم ولی هیجان این روز خیلی زیاد است. اینکه تعداد زیادی هستند که مانند تو و به بهانه این روز جشن می گیرند خیلی هیجان انگیز و زیباست.
به گفته سوگل مقدار هزینه ای جوانان در این روز متقبل می شوند، از ۱۰ هزار تومان به بالاست و بستگی به جیب طرفین دارد. هرچند که او بین این هزینه و میزان دوست داشتن هیچ ارتباطی نمی داند و تنها هدیه را بهانه ای برای شادی و ابراز مجدد علاقه می داند.
● بزرگترها چه می گویند
از سال ها پیش همزمان با اوج گرفتن روز وارداتی ولنتاین، بحثی در بین کارشناسان مذهبی بالا گرفت، مبنی بر اینکه باتوجه به علاقه و اشتیاق جوانان به وجود روز ولنتاین، بتوان روزی را در تقویم مذهبی جایگزین آن کرد. پیشنهاد آنها روز ازدواج امیرالمومنین (ع) و حضرت فاطمه (س) بود.
چند سالی این روز موردتوجه بود ولی به دلیل تبلیغات کم این روز مقدس نتوانست جایگاه واقعی خود را به دست آورد.
دکتر سید «رضا رودزار»، جامعه شناس در این باره می گوید؛ به نظر می رسد به دلیل مشکلات اقتصادی، احساس شادی در جامعه امروز کم شده است و مردم به هر بهانه ای دنبال شادی و لبخندهای گمشده هستند. به همین دلیل متاسفانه میزان افسردگی در بین مردم زیاد شده است، اما می توان از طریق زنده کردن جشن های مذهبی و ملی، مردم را شاد کرد.
او درباره تداخل فرهنگی که از طریق رسانه هایی چون اینترنت و ماهواره به وجود می آیند نیز می گوید؛ اگر مردم کشور مبدا با فرهنگ و آیین و رسوم خود به خوبی آشنا نباشند و آن را آنگونه که هست نشناسند به راحتی می توان آن فرهنگ را متزلزل کرد.
او دراین باره ادامه می دهد؛ به همین دلیل معمولا کشورهای جهان سوم که دسترسی سخت تری به رسانه های فراگیر دارند در این جنگ نابرابر شکست می خورند. دکتر رودزار درباره راهکار مقابله با این پدیده نوظهور می گوید؛ باید به مردم به ویژه به جوانان درباره عضویت فرهنگی و مذهبی اشان اطلاعات درست و شفاف داد. آنها اگر با تاریخ و گذشته خودشان آ شنا باشند به طور حتم به سمت فرهنگ بیگانه کشیده نمی شوند حتی اگر آن فرهنگ بیگانه از جذابیت و رنگ و لعاب بیشتری برخوردار باشد.
اما رضا مرادی غیاث آبادی، تاریخدان جایگزینی دیگر برای ولنتاین می داند. او جشن سپندرمذگان یا اسفندگان را که در تقویم های ایرانی «اسفندروز» نامیده می شود، جایگزین مناسبی برای روز ولنتاین است. این روز، روز گرامیداشت زمین بارور و بانوان در فرهنگ ایرانی است.بدین ترتیب برخلاف رومیان که از سه قرن پس از میلاد مسیح به روز ولنتاین رسیدند، در ایران باستان یعنی از حدود ۲۰ قرن پیش از میلاد روزی برای ابراز علاقه وجود داشته است.
این روز در تقویم های باستان معادل پنجم اسفند و در تقویم های امروزی معادل ۲۹ بهمن است.بنا به گفته مرادی غیاث آبادی واژه «آرمئیتی» که لغت سپنته (سپند) برای احترام و گرامیداشت بیشتر به آن افزوده شده است، به تنهای یا به شکل «سپنته آرمئیتی» در آغاز، نام یا پاژنام «زمین» و به ویژه «زمین بارور» و یا «مادر زمین» بوده و بعدها به فرشته یا ایزد پشتیبان زمین اطلاق می شد.
در «گاتها» زرتشت او را دختر اهورامزدا دانسته و پس از آن «سپندارفد» به پیکر یکی از امشاسپندان یا یاران اهورامزدا درمی آید. از آنجا که در باورهای کهن، زمین را مانند زنان بارور، زاینده و پرورش دهنده دانستند و همه موجودات بر پهنه او و در پناه و آغوش او پروریده می شدند، جنسیت او را نیز «مادینه» فرض می کردند و در عوض آسمان را مرد یا پدر به شمار می آوردند، بدین ترتیب آنها شباهت ها و پیوندهایی بین زن و مرد از یک سو، با زمین و آسمان و بارندگی و رویش گیاهان از سوی دیگر حس می کردند.
نامگذاری آخرین ماه فصل زمستان به نام اسفند یا سپندارمذ نیز از همین ویژگی باروری و زایندگی زمین سرچشمه گرفته است، چراکه در همین ماه، نخستین جوانه ها از خاک سربرمی زند و زایش دوباره زمین را نوید می دهد.
از همین رو، مردمان ایرانی این ماه و به ویژه روز پنجم آن که با نام ماه همانند است (یعنی اسفندروز از اسفندماه یا سپندارمذروز از سپندارمذماه) را روز گرامیداشت بانوان می دانسته اند و در این روز، مردان آیین هایی برای همسران خود برگزار می کرده و هدیه هایی به او می داده اند که متاسفانه آگاهی بیشتری از این مراسم دردست نیست. همچنین به خاطر آغاز فصل رویش و زراعت، از این روز با نام «جشن برزگران» که خود همیاران سپندارمذ در سبزاندن و باروری زمین هستند، یاد شده است.
منابع موجود نشان می دهد که جشن اسفندگان، مانند بسیاری از دیگر جشن ها و آیین های ایرانی در انحصار هیچیک از اقوام یا ادیان ایرانی نیست و به تمامی از پدیده های طبیعت و روابط انسانی برگرفته شده است.
ابوریحان بیرونی از این جشن به عنوان یک جشن کهن یاد می کند و اضافه می کند که این روز و ماه از دیرباز جشن زنان شوهردار بوده و همسران بر آنان بخشش می کرده اند. او همچنین نقل می کند که در آن زمان این جشن را با نام «مردگیران» می شناخته اند، به این معنا که زنان از مردان خود هدیه ای می گرفته اند.
همچنین بنا به گفته غیاث آبادی باتوجه به منابع موجود دانسته می شود که اسفندگان روز گرامیداشت زمین بارور و همتای انسانی آن یعنی بانوان بوده است و نه روز زن به مفهوم مطلق و امروزی آن. به عبارت دیگر منظور از زن، همسر است و نه جنسیت آن. بیرونی نیز در نقل آیین های جشن، از زن به عنوان همسر یاد می کند و جنسیت زن را درنظر ندارد. آیین هایی نیز که امروزه در بسیاری از نقاط دور و نزدیک میهن برگزار می شود، همگی در پیوند با روابط عاطفی و مهرآمیز همسران است و ارتباطی با جنسیت زنانه ندارد.
عبارت «روابط عاطفی و مهرآمیز همسران» را از روایت بیرونی (آثارالباقیه، فصل نهم) است که آیا در ریشه کهن و باستانی این جشن، ارتباط هایی با جشن ولنتاین (۱۴ فرویه) وجود دارد یا نه. چراکه زمان برگزاری و بسیاری از درون مایه های ایندو به یکدیگر نزدیکی و شباهت دارند؛ تنها یکی از آنها پیکری شرقی و دیگری نمود غربی دارد.
بدین ترتیب به راحتی می توان جوانان را هویت تاریخی و مذهبی خود آشنا کرد و به جای روز فرنگی «ولنتاین » جشن هایی مانند سالروز ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) یا سپندرمذگان را جایگزین کرد.

مرجان حاجی رحیمی

منبع : روزنامه کارگزاران