جهانی سازی

هر سیستم اجتماعی دارای حیات و نظم خاص خود است لذا هر نظم نوینی كه در آنها رخ دهد سبب شكل گیری موافقتها و مخالفتهایی خواهدشد كه شدت هریك از آنها می تواند به بحران و آشوب یا حركت براساس نظم جدید شود. فرایند جهانی شدن كه به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران در بعد اقتصاد و بازار سرمایه به صورت گسترش نظام بازار (به شیوه آمریكایی) رخ داده، نظم جدیدی را به وجود آورده كه پذیرش آن در كشورهای صنعتی و نیمه صنعتی به رشد و بسط اقتصادی، و در كشورهای دیگری نظیر اندونزی و آرژانتیـن به عدم تعادل در سیستم اجتماعی و بی نظمی و آشوب منتهی شده است.
فرایند جهانی شدن حركتی است كه شروع شده و از علایم این رشد بیشتر تجارت جهانی نسبت به تولید جهانی، رشد شركتهای فراملیتی و رشد سریع سرمایه گذاری های مستقیم و مالی خارجی است كه به واسطه انقلاب تكنولوژیكی و نیز فروپاشی امپراطوری شوروی دریك دهه اخیر سرعت گرفته و به دلیل وابسته شدن بازارها به همدیگر سبب آسیب پذیری كشورها از بسیاری جهات و تاثیرپذیری آنها از وقایع و تحولات بازارهای مالی جهانی شده بدون آنكه قادر به حفظ منافع خود و مقابله با آنها باشند.
همچنین از طرف دیگر رشد فناوریها و پیشرفتهای بیوتكنولوژی، الكترونیك و مخابرات از اهمیت كار ارزان و منابع و مواد اولیه در شكل دهی مزیت نسبی كاسته به ویژه برای كشورهای كمتر توسعه یافته و زمینه را برای حركت كشورها در مسیر اقتصاد جهانی و پیوستن به آن فراهم آورده است.
در این مقاله به دنبال طرح دیدگاههای موجود در رابطه با پیامدهای جهانی شدن اقتصاد در كشورهای توسعه یافته و كمتر توسعه یافته هستیم اما در ابتدا اشاره ای به مفهـــــــــوم، ویژگیها، دلایل شكل دهی و تسریع كننده فرایند جهانی شدن اقتصاد خواهیم داشت.
● مفهوم جهانی شدن
از دیدگاه مك گرو و مارتین البرو، جهانی شدن (GLOBALIZATION) فرایند یكپارچگی مردم جهان در یك جامعه واحد است به نحوی كه حوادث و اتفاقات در نواحی دوردست سبب شكل گیری رخدادهای محلی می شوند. جهانی شدن سبب گسترش پیوندها و ارتباطات متقابل فراتر از دولتها می شود و از اهمیت مرزها و فاصله جغرافیایی می كاهد.
عده ای دیگر (محمدعابدالجابری) فرایند جهانــــی سازی را با جهانی گرایی یكسان نمی دانند و معتقدند كه در مباحث كنونی، جهانی گرایی به معنی بسط و گسترش و انتقال تمدن و فرهنگ ایالات متحده آمریكا به سایر كشــــورهای جهان است درصورتی كه جهانی سازی یعنی به استقبال جهان رفتن، آشنا شدن با فرهنگهای دیگر و احترام گذاشتن به آراء و نظریه های دیگران است نه نفی دیگران و نفوذ در فرهنگ آنها و برخورد ایدیولوژیك و درجایی دیگر »فلیگستین« جهانی شدن را در ارتباط با اقتصاد آمریكا معنی می كند.
● ویژگیها
جهانی شدن در مفهوم خاص اقتصادی آن به صورت گسترش نظام سرمایه داری از نیمه قرن بیستم به بعد بویژه بعداز فروپاشی شوروی و گذار بسیاری از كشورهای اروپایی شرقی به نظام بازار و گذار كشورهای سابقاً كمونیستی شرق آسیا به نظام شبه بازاری و نیز گذار بسیاری از كشورهای كمتر توسعه یافته به اقتصاد بازار ظاهر گشته است و دارای ویژگیهایی است كه اصلی ترین آنها عبارتند از:
الف - رشد تجارت جهانی: شاهد آماری نشان می دهند كه بعداز جنگ جهانی دوم كشورها در راه آزادسازی تجارت و گسترش آن حركت كرده اند به نحوی كه از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۵ نرخ رشد صادرات جهانی بیشتر از تولید جهانی بوده است و نیز به لحاظ كمی از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۹ حجم تولید جهانی از ۷۱۱۰ به ۳۱۰۰۰ میلیارد دلار در حالی كه صادرات جهانی از ۱۲۴/۸ به ۶۴۷۶ میلیارد دلار افزایش یافته است. به عبارت دیگر تولیدات جهانی در سالهای ۱۹۹۹-۱۹۶۰ نزدیك به ۴/۵ برابر در صورتی كه صادرات جهانی نزدیك به ۵۲ برابر افزایش داشته است.
ب - رشد سرمایه گذاری مستقیم خارجی: از ویژگیهای كنونی اقتصاد جهانی رشد چشمگیر در حجم و سرعت سرمایه گذاری های مستقیم خارجــی است. بنابر شواهد آماری حجم سرمایه گذاری های مستقیم خارجی به طور متوسط طی دو دوره زمانی ۹۰-۱۹۸۵ و ۹۶-۱۹۹۱ از ۱۴۱/۹۳ به ۲۴۲/۵ میلیارد دلار رسیده كه ۸۲ درصد آن در دوره ۹۰-۱۹۸۵ در كشورهای توسعه یافته و ۱۸ درصد در كشورهای كمترتوسعه یافته اتفاق افتاده است. این درصدها در دوره ۹۶-۱۹۹۱ به ۶۴ و ۳۶ درصد رسیده است.
ج - تجارت پول و سرمایه: از ویژگیهای دیگر اقتصاد كنونی جهان رشد تجارت پول و سرمایه ناشی از افزایش چشمگیر حضور بانكها و شركتهای فراملیتی در بازارهای مالی داخلی و خارجی است كه عمدتاً در شهرهای بزرگی نظیر نیویورك، لندن، پاریس، توكیو و سایر مراكز كشورهای توسعه یافته كه توان جذب سرمایه های بین المللی، مدیریت مالی و مراكز بانكی را داشته اند صورت گرفته است.
د: جریان آزادانه خدمات تولیدی: رشد و دگرگونی خدمات تولیدی یكی دیگر از ویژگیهای اقتصاد جهانی است. صادرات مهارتهای مدیریتی، اطلاعات و تكنیك های سازمانی از مهمترین نوع تجارت بدون مرز به شمار می آیند كه عمدتاً توسط سرمایه گذاری خارجی در خدمات صورت می گیرد. رشد خدماتـــی نظیر حسابداری، انتشارات، محاسبه گرها، مهندسی مالی و حقوقی، نقش اساسی در گسترش و هدایت خدمات تولیدی داشته اند. بنابر شواهد آماری سهم خدمات تولیدی در تولید ناخالص داخلی در كشورهای توسعه یافته در چند دهه گذشته رشد بالایی داشته و بیشترین تغییرات به ترتیب در كشورهای آلمان، ایتالیا، ژاپن و فرانسه صورت گرفته است.
ه: توسعه صنعت توریسم: گسترش ارتباطات و وسایل ارتباطی امن و سریع نظیر هواپیما، كشتــی های بزرگ مسافربری و قطارهای سریع السیر و آشنایی ملتها از همدیگر انگیزه سیر و سیاحت را به وجود آورده است به نحوی كه صنعت توریسم را به یكی از زیربخشهای مهم بخش بازرگانی در آورده است. چنانكه آمارها نشان می دهند درآمد دنیا از محل صنعت توریسم در سال ۱۹۹۶، ۴۲۵ میلیارد دلار بوده است.
● عوامل موثر بر جهانی شدن اقتصاد
از مهمترین عواملی كه بر فرایند جهانی شدن اقتصاد با ویژگیهای فوق كمك كرده اند می توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱ - انقلاب در تكنولوژی اطلاعات، حمل و نقل و ارتباطات: یكی از موثرترین عوامل موثر بر فرایند جهانی شدن اقتصاد بویژه در دو دهه گذشته، پیشرفتهای سریع فنی و تكنولوژیكی در الكترونیك و انفورماتیك و ارتباطات است. سه تحول بزرگ و مهم در دو دهه گذشته یعنی فاكس، تلفن همراه و اینترنت بخش تولید، تجارت و شیوه های كار و زندگی مردم را در سراسر دنیا تغییر داده و موجب كاهش هزینه خدمات و ارتباطات و حمل و نقل و نیز كاسته شدن اهمیت فاصله در فعالیتهای اقتصادی و كوتاه تر شدن زمان و یكپارچگی هرچه بیشتر بازارها، مصرف كنندگان و تولیدكنندگان و تحرك بیشترمنابع و مردم در درون و میان مناطق انجامیده است. بنا بر شواهد آماری تعداد گیرنده های اینترنت از سال ۱۹۸۷ تا ۱۹۸۸ از ۴۰۰۰۰۰ به ۴۰۰۰۰۰۰۰ رسیده است.
۲ - رشد شركتهای فراملیتی: در سه دهه گذشته این شركتها رشد بالایی داشته اند و به دلایل زیر سبب انتقال سرمایه انباشت شده شركتها به بیرون از مرزها شده و پیشرفتهای فنی و انفورماتیك این روند را تسهیل كرده اند الف: كاهش رشد كشورهای توسعه یافته در سالهای ۷۷-۱۹۷۳ نسبت به دوره ۷۳-۱۹۵۰ كه ناشی از رشد هزینه های تولید به واسطه بالارفتن قیمت انرژی، دستمزدها و مالیاتها و نیز مقررات تجاری محدودكننده بویژه در رابطه با واردات و قوانین دست و پاگیر تولید نظیر رعایت بهداشت و حفظ محیط زیست.
ب: دستیابی آسان به منابع و موادخام خارجی و نیز حضور در بازارهای آنها و تولید براساس ذوق و سلیقه مصرف كنندگان.
درحقیقت رشد این شركتها درراستای حفظ سود و منافع شخصی آنها بوده و دنبال كردن آن، مسایل و مشكلاتی را در كشورهای میزبان به وجود می آورده اما به دلیل دسترسی این شركتها به تكنولوژی برتر و منابع مالی فراوان و متنوع و نیز داشتن شبكه بزرگ تولید و توزیع جهانی به آنها اعتراض نمی شده زیرا نادیده گرفتن آنها به معنی چشم پوشی از بسیاری فرصتها و بخش عظیمی از منابع و امكانات است. براساس گزارش انكتاد در سال ۲۰۰۱ تعداد این شركتها ۶۵ هزار و تعداد شركتهای وابسته به آنها ۸۵۰ هزار و فروش كالا و خدمات آنها ۱۹ تریلیون و تعداد شاغلان در آنها ۵۴ میلیون نفر بوده است.
بیشترین فروش در این شركتها مربوط به شركتهای ژاپنی (۳۵ درصد)، آمریكایی (۲۸/۳ درصد)، آلمانی (۹ درصد)، فرانسوی (۷/۷ درصد)، بریتانیایی (۵ درصد) و سویسی ۳ درصد است.
ج: فروپاشی امپراطوری شوروی: فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد سبب گسترش بازار جهانی و حركت كشورهای روسیه، اروپای شرقی و تازه استقلال یافته و كشورهای سوسیالیستی شرق آسیا به سمت نظام بازار شد زیرا با پایان یافتن جنگ سرد، جنگ ایدئولوژیك نیز تمام شد و جای خود را به رقابت بر سر بازار و منابع كمیاب و منافع اقتصادی داد. درهمین راستا آمریكا منابع خود را بعداز جنگ سرد به بازارهای كشورهای سوسیالیستی سابق سرازیر كرد و به سادگی جذب گردیدند.
د: بین المللی شدن مسائل زیست محیطی: مواردی نظیر گرم شدن كره زمین و بارانهای اسیدی مسائل زیست محیطــــی هستند كه راه حل بین المللی می خواهند و نیاز به همكاریهای بین المللی و همسویی سیاستها بویژه در بعد اقتصاد و تولید دارد كه به تفكر جهانی شدن كمك كرده است.
● پیامدهای جهانی شدن
نتایج تحقیقات بروگنر (BROGNER) نشان می دهد كه مراكز عمده اقتصاد جهانی در سه منطقه آمریكای شمالی، اروپا و شرق و جنوب شرقی آسیا قرار دارند و فرایند جهانی شدن اقتصاد بیشتر به نفع این سه منطقه است. بنابرایـــــن، بسیاری از كشورهای كمتر توسعه یافته آسیایی و آفریقایی و آمریكایی كه دارای بازارهای پولی و مالی كارآمد، ساختار اقتصادی توسعه یافته و سرمایه های انسانی كافی نیستند از فرایند جهانی شدن اقتصاد بهره زیادی نخواهند برد و درحقیقت فرایند جهانی شــــدن اقتصاد به نفع كشورهای قوی تمام می شود زیرا به دلایل فوق جریان سرمایه به سوی این كشورها نبوده و ازطرف دیگر پیشرفتهای سریع فنی و بیوتكنولوژیكی از اهمیت منابع و مواداولیه كشورهای كمتر توسعه یافته كاسته است.
بسیاری از مخالفان جهانی شدن اقتصاد (به شیوه آمریكایی) معتقدند كه تبلیغ فرهنگ و ارزشهای مادی مطلوب نظام سرمایه داری سبب كم رنگ شدن ارزشهای انسانی و معنوی و رشد خشونت و جنــــایت مـــــی شود و استقلال عمل و خط مشی های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی در سطح ملی كشورها را كاهش می دهد و فشار رقابت اقتصادی می تواند به نابودی محیط زیست بینجامد. قاعدتاً این موارد در كشورهای كمتر توسعه یافته نمود بیشتری می یابند.
● نتایج و پیشنهادات
باتوجه به ویژگیهای جهانی شدن و عوامل موثر در گسترش آن كه به گسترش و پیشروی نظام سرمایه داری درجهان انجامیده، می توان گفت كه عملاً جهانی شدن در صحنه اقتصاد رخ داده است. در ایــــــن نكته كه نظام سرمایه داری غرب براساس علم و دانش بشری، تمدن بزرگی را به وجود آورده شكی نیست و بی توجهی به دستاوردهای علمی، فنی و اقتصادی آن به هیچ وجه ممكن نیست به همین دلیل حركت كشورها به سوی آن موجه جلوه می كند بویژه برای كشورهای كمتر توسعه یافته، هرچند كه فرهنگ و ارزشها و شیوه زندگی آنها را نپذیرند. بنابراین، كشورها برای بهره گیری از دستاوردهای علمی و فنی و سرمایه های خارجی باید تحولات و اصلاحات اساسی زیر را به وجود آورند:
۱ - تحول در ساختار آموزشی و تربیت نیروهایی با مهارت بالا زیرا لازمه ورود سرمایه و تكنولوژی خارجی و جذب آنها وجود این نیروها است؛
۲ - گسترش كمی و كیفی بازار بورس به نحوی كه بتواند درجهت تامین سرمایه های مالی و رقابتی كردن سازمانهای صنعتی، مدیریت و انتقال سهام و سرمایه های شركتهای صنعتی به خارج و پذیرش سرمایه ها و برگه های سهام اوراق بهادار خارجی به داخل به عنوان بخش پیشتاز اقتصاد حركت كند؛
۳ - تحول در ســاختار اقتصاد با گسترش سرمایه گذاری های زیربنایی، شكستن انحصارات دولتی و رقابتی كردن فعالیتهای اقتصادی، افزایش كارایی بویژه درادارات و تشكیلات دولتی و اجرای سیاستهای تثبیت كارآمد؛
۴ - اصلاح سیاستهای تجاری و سیستم ارزی در راستای نگاه به بیرون و بهره گیری از آثار و فواید تجارت و تاثیر آن بر تولید و رفاه اقتصادی و نیز گسترش همكاریهای اقتصادی و تجاری منطقه ای كه زمینه ساز حضور در بازارهای جهانی است. نتایج تحقیقات بلابالاسا، محسن خان وراینهارت و دیگران بیانگر تاثیر مثبت صادرات بر رشد اقتصادی است.
۵ - اصلاح و شفاف كردن قوانین مالیاتی، كار و سرمایه گذاری های خارجی درجهت جذب سرمایه ها، دانش فنی و توان مدیریتی خارجی؛
۶ - تحرك در سیاست خارجی در راستای گسترش همكاریهای اقتصادی و تجاری با مناطق مختلف جهان.

فرزاد معیری

منبع : ماهنامه تدبیر