فراز و فرود مشروطیت

در یكصدمین سالگرد جنبش مشروطیت این پرسش اساسی همچنان پاسخ می طلبد كه آنچه در سال ۱۲۸۵ شمسی در ایران رخ داد هدفش چه بود و چه نسبتی با جامعه ایران داشت به نظر می رسد واقعیت این است كه جامعه ایران در آن مقطع تاریخی نه مشروطیتی مبتنی بر مدرنیته غرب می خواست و نه حكومتی اسلامی به رهبری علمای دینی.
اصولا مطالبات هر جامعه در هر عصری برآیند تعامل پیشینه و تجربیات تاریخی ساختار اجتماعی استعدادها و مقتضیات آن و طرز تلقی و رویكرد آن نسبت به حوزه های فرهنگ، سیاست و اقتصاد و در برخی اوضاع بین المللی آن روزگار است. به بیان دیگر میان مطالبات سیاسی هر جامعه ساختار اجتماعی آن گونه ای تعامل و تناسب و سنخیت وجود دارد و از منظر جامعه شناختی هیچ جامعه ای نمی تواند مطالبه ای ناسازگار با ماهیت خود داشته باشد.
نهضت مشروطیت را مانند هر پدیده كلان اجتماعی دیگری می توان در قالب الگوهای مختلفی تحلیل و بررسی كرد. علل و عوامل، رهبران و رهبری، پایگاه و خاستگاه و حاملان، فرهنگ و باورها و ارزش ها، فرآیند و تاكتیك ها و... از جمله چارچوب هایی هستند كه برپایه آنها می توان به تحلیل این رویداد پرداخت. غایت و هدف این رخداد می تواند یكی از معیارها و الگوهایی باشد كه برای تبیین آن به كار گرفته شود و شاید جامع ترین آنها نیز باشد، زیرا در رویكرد غایت نگرانه و هدف محور است كه هركدام از وجوه پدیده ای مانند نهضت مشروطیت، با توجه به هدف غایی آن مورد توجه قرار گرفته.
در این راستا جهت گیری ها و عملكرد رجال و احزاب و گروه ها و مطبوعات و نهادهای سیاسی اجتماعی، با توجه به تاثیری كه در برآوردن هدف غایی پدیده و یا تخریب آن دارند مورد بررسی قرار می گیرند و ماهیت واقعی و معنای درست خود را بهتر نشان می دهند و به همین علت امكان ارزیابی علمی و داوری واقع بینانه آنها بهتر فراهم می شود.
البته این رویكرد به همان اندازه كه می تواند برای دستیابی به حقیقت مفید باشد، ممكن است گمراه كننده نیز باشد و این بستگی به میزان درستی یا نادرستی تشخیص هدف پدیده دارد. برای بررسی نهضت مشروطیت در عمل همین الگو بیشتر مورد توجه قرار گرفت و شاید بتوان گفت كه همه و یا دست كم بسیاری از چالش ها و كشمكش های عرصه عمل و نظر جریان های فكری و سیاسی از فردای پیروزی نهضت تا امروز ریشه در همین مقوله دارد و همه نزاع ها بر سر این است كه به راستی هدف نهضت مشروطیت چه بود روشن است كه پاسخ درست به این پرسش اساسی در گرو آن است كه از مشروطیت، به عنوان نهضت، چه تعریفی ارائه شود و این تعریف به چه میزان با واقعیت، یعنی مقتضیات جامعه ایران، به عنوان ظرف نهضت و هدف اكثریت مردم ایران، به عنوان عاملان و حاملان نهضت سازگار باشد.
حاكمان قاجار صرف نظر از تعریفشان از مشروطیت، به انگیزه حفظ موقعیت خود و جلوگیری از هرگونه تغییر و تحول در مناسبات قدرت میان حكومت و جامعه به خود اجازه می دادند كه دست به هر اقدامی بزنند. البته تلاش و چنگ یازیدن به هر وسیله ای برای تحكیم قدرت حاكمیت و دخل و تصرف در معنا و هدف مطالبات مردم و یا نفی هرگونه مطالبه تهدیدآمیز و محدود كننده قدرت حاكمیت از سوی حكومتی كه مردم را به چشم رعایا و نوكران می دید و خود را به طور طبیعی قیم آنان می دانست دور از انتظار نیست.
پیروزی نهضت مشروطیت محصول همگرایی در انگیزه و عمل بود و نشان از پیشتازی ملت ایران در مقایسه با ملل قاره های آسیا، آفریقا و اقیانوسیه در این زمینه ها داشت. شكستن تمامیت استبداد و محدود كردن آن به قانون مصوب نمایندگان ملت، تدوین قانون اساسی، تشكیل مجلس شورای ملی، پاسخگو كردن دولت به نمایندگان ملت، دستاوردهای بزرگی بودند. با اذعان به این كه آرمان مشروطیت، با همه فراز و فرودها و قبض و بسط هایش همچنان و در نهایت پیروز است، اما نمی توان نادیده گرفت كه اگر با آن واقعه و مطالبات آن برخورد واقع بینانه ای می شد و با حفظ وحدت و همبستگی ملی به نهادینه كردن پیروزی های به دست آمده پرداخته می شد، كشور ایران مسیر تحولات تكاملی خود برای نیل به توسعه و پیشرفت را به طور طبیعی می پیمود و بهره های بیشتری می برد.
كتاب ۵۱۲ صفحه ای «فراز و فرود مشروطیت» شامل هشت فصل است. عناوینی همچون «تكاپوی رهایی»، «پس از رهایی: بحران مدیریت و كارآمدی»، «مجلس و دربار: همگرایی و واگرایی»، «سازش ستیزی و ترجیح منافع فردی و گروهی بر منافع ملی»، «از سقوط مجلس تا سقوط شاه»، «محك تجربه: خالی شدن میدان و آزمون مدیران، طرح ناموفق: قرارداد ۱۹۱۹» و «از چاله به چاه: كودتای ۱۲۹۹» مورد اشاره این پژوهشگر تاریخ معاصر ایران قرار گرفته است. نویسنده كتاب كه متولد سال ۱۳۲۸ در كهكیلویه است هم اكنون در بخش پژوهش موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران مشغول به كار است و مولف كتاب های «تحلیلی بر اسلامی كردن دانشگاه ها»، «تاریخ سیاسی كهكیلویه»، «مدرنیسم و دینداری در ایران» و «فراز و فرود مشروطه» است.

سیدمصطفی تقوی
انتشارات: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
نوبت اول: ۱۳۸۴
تیراژ: ۱۵۰۰ نسخه

منبع : روزنامه شرق