درباره بربرهای شمال آفریقا

● آزادمردان صحرا
این زن جوان بربر كه صورتش را با زعفران زرد و گونه هایش را با آرایشی سنتی با اخرا سرخ كرده، هم اكنون نقاب از رخ برداشته است. زنان بربر تنها در روز عروسی شان یا به انتخاب خویش روبند می گذارند. بربرها با آنكه از قرن هشتم به اسلام گرویده اند اما به یكی از رسوم پیشین خود یعنی تك همسری وفادار مانده اند.
در شمال آفریقا گروه های بسیاری از بربرها (Berber) زندگی می كنند. آنها در سرتاسر مراكش، موریتانی، مالی، نیجر، الجزایر، تونس، لیبی، چاد و مصر انتشار یافته اند. به طور كلی می توان گفت كه بربرها در محیط های گوناگونی سكونت دارند: از سواحل مدیترانه و خلیج سوئز گرفته تا رشته كوه اتلس در مراكش و پهنه های بیابانی صحرای آفریقا، گروه های مختلف بسته به میزان خون عربی كه در رگ هایشان داشته باشند (آشكارتر از همه در مصر كه هر چه به سمت غرب می رویم رفته رفته رنگ می بازد) ویژگی های جسمانی متفاوتی دارند، اما قرابت های فرهنگی بسیاری دارند كه پیش از هر چیز زبان مشترك آنها است.
بربری نماینده پایه زبانی تمام آفریقای شمالی پیش از ورود زبان عربی است. زبان بربری طی دوره ای از قرن یازدهم تا قرن سیزدهم «معرب» شد اما در عین حال به نظر می رسد از زبان های اقوام همسایه نیز تاثیر پذیرفته است. قدیمی ترین اطلاعات موجود درباره بربرها نشان می دهد كه آنها تحت تاثیر فنیقی ها، كارتاژها، یونانیان، رومیان، بیزانسی ها و اعراب بودند اما با این حال منشاء جغرافیایی آنها همچنان نامعلوم است.
به همین دلیل بربرها یكی از اقوام بومی آفریقا به شمار می آیند. برخی پژوهشگران به فرضیه ای اعتقاد دارند كه بنا بر آن قوم گوآنسی (Guanci) كه زمانی در جزایر قناری زندگی می كردند نیز از نژاد بربر بودند. بربرها با آنكه بارها مورد هجوم قرار گرفته اند و فرهنگ شان عربی سازی شده، توانسته اند ویژگی های فرهنگی اختصاصی شان در سبك زندگی، خانه سازی و مراسم آئینی را حفظ كنند. گروه های بربر یكجانشین كشاورزی می كنند و در كنار آن گاو، گوسفند، قاطر، اسب و شتر پرورش می دهند. چند طایفه بربر گله دار و كوچ نشین نیز وجود دارد. فكیك ها یا رهبران معنوی بربر مراسم مربوط به آئین های كشاورزی و دامداری را در مجموعه ای از نماز و نیایش كه دعای باران را نیز دربرمی گیرد، برگزار می كنند.
در روستاهای شان خانه های شاخص مدیترانه ای به سبك اتاق و ایوان دارند. این خانه ها عموماً با برج ها و دیوارهایی ساخته شده از سنگ و خاك فشرده تقویت می شوند و جالب ترین سبك معماری شان در استحكامات قصبات دیده می شود. چادر های گله داران از پوست بز تهیه شده و بر پایه های چوبی سوار می شوند. كف خیمه ها معمولاً فرش می شود. در فرهنگ عربی بربری واحد اجتماعی پایه خانواده گسترده پدر سالار است. زنان وقتی طبق آئین اسلام ازدواج می كنند به گروه خانوادگی شوهرشان می پیوندند.
زنا گناهی بزرگ به شمار می آید و زیر پا گذاشتن اصول زناشویی. در موارد اسف باری كه به زنی تهمت زنا می زنند شوهر او را لعن كرده و از عهده خویش خارج می سازد. در این صورت زن باید به خانواده خویش بازگردد. مجموعه ای از خانواده های گسترده خویشاوند كه جد مشتركی دارند یك خاروبا یا كلان را می سازند. روستاهایی كه كلان های مختلفی در آنها ساكن باشند با هم سازمانی اجتماعی به نام قبیله را می سازند كه رئیس آن سید نامیده می شود.
سید به خاطر شجاعت و تدبیرش انتخاب می شود. اقتدار و صلاحیت سید توسط هیات بزرگان یا جمع ریش سفیدان نظارت می شود كه برای اداره روستا منصوب می شوند. آنها انتقال شفاهی رسوم قبیله ای را زیر نظر دارند و درگیری ها و نزاع ها را حل و فصل می كنند. در مواردی كه قتلی پیش می آید خانواده قاتل خونبها را به شكل كالا، احشام، كار و غیره به عنوان جبران خسارت نمادین از دست دادن كسی كه دوستش داشته اند به خانواده قربانی می پردازند. اگر این پرداخت صورت نگیرد نزاع خانوادگی اجتناب ناپذیر می شود و تا وقتی كه طرفین به توافق نرسند دشمنی و درگیری ادامه می یابد. مهم ترین كالاهایی كه بربرها تولید می كنند عبارتند از قالیچه های پشمی دستبافی كه زنان می بافند و مردان معامله می كنند، پارچه ها و ظروف سفالی با نقش های هندسی، اشیای فلزی با تزئینات ظریف و بی نقص و جواهرات نقره و مفرغی كه روی آنها استادانه حكاكی شده است.
در سال های اخیر فرهنگ بربر ارج و قدر بسیار یافته است. صنعت جهانگردی غربیان جذابیت مردمان بربر و محل زندگی شان را كشف كرده و در عین حال راه قابل قبولی برای توسعه اقتصادی، در اختیارشان گذاشته است. گذشته از این، كشورهای شمال آفریقا كه بربرها آنجا زندگی می كنند می كوشند زمینه های فرهنگی شان را احیا كنند. چرا كه آنها را برای ساخت و تحكیم هویت ملی خویش بنیادی می دانند.
● درباره فرهنگ قفصه
فرهنگ نوسنگی قفصه (Capsian) در شمال آفریقا حدود ۱۱۵۰۰ سال پیش ظاهر شد و تا ۴۷۰۰ سال پیش دوام آورد. هم زبان شناسان و هم ژنتیك دانان جمعیت این فرهنگ را به عنوان دوره ای احتمالی برای انتشار زبانی آفریقایی آسیایی در این منطقه می شناسند. اما خاستگاه فرهنگ قفصه از نظر باستان شناختی نامعلوم است. بر اساس نظریه زبان شناختی مهاجرت عموماً اعتقاد بر این است كه این زبان دست كم ۱۲هزار سال پیش در شرق آفریقا منشأ گرفته در حالی كه بعضی دیگر خاستگاه آن را خاورمیانه می دانند. در زبان نوبه ای (Nubian) در شمال سودان چندین كلمه بیگانه وجود دارد كه از بربری وام گرفته شده و بنابراین نشان می دهد كه انتشار جغرافیایی آنها در گذشته به طرف جنوب شرقی بیش از امروز بوده است. بربرها غالباً مسلمان سنی و از مذهب مالكی هستند در حالی كه چند طایفه از ساكنان شمال صحرا به فرقه اباضیه تعلق دارند. طریقت صوفیه در غرب فراوان و در شرق كمیاب تر است. برخی گروه های بربر پیش از گرویدن به اسلام، به مسیحیت و یهودیت گرویده بودند در حالی كه عمدتاً به طور سنتی چندخدایی بودند.

كاوه فیض اللهی

منبع : روزنامه شرق