مرگ نمادها

نمادی از زندگی مسلمانان تا نیمه اول قرن بیستم كه تلفیقی از سنت و مدرنیته را برای زندگی برگزیده بودند یا بهتر است گفته شود آن را زندگی می كردند. این شیوه زندگی در طول بیش از صد و پنجاه سال سبكی بود كه مسلمانان به ویژه در جهان عرب به صورت ناخودآگاه و ناخواسته بدان تن داده بودند، از زمانی كه فرانسه بناپارت مصر را به تصرف خود درآورد و سپس آن را به بریتانیایی ها سپرد. تقریباً در همان زمانی كه ایران عصر فتحعلی شاه در اثر دو جنگ با روسیه تزاری بخش های بزرگی از سرزمین خود را از دست رفته دید و ناباورانه تن به شكستی داد كه هنوز هم اثرات عینی و روانی آن بر ذهن و زندگی جامعه ایرانی سایه انداخته است. در همان سال ها شاخه دیگر فرهنگ اسلامی منطقه ای كه به نام خاورمیانه می شناسیم یعنی امپراتوری عثمانی درگیر و دار مشكلاتی بود كه در منطقه بالكان و شبه جزیره كریمه در مصاف با روسیه تزاری و كشورهای اروپایی با آن دست و پنجه نرم می كرد. همه این مشكلات كه شبه قاره هند با اقلیت بزرگ مسلمانان نیز در لوای امپراتوری بریتانیا به نوعی دیگر با آن دست به گریبان بود، در یك مسئله خلاصه می شد؛ جهان و جهان بینی تازه ای پدید آمده كه با ذهنیت مشرق اسلامی كاملاً بیگانه است. به تبع آن مناسبات حاكم بر روابط كشورها نیز دگرگون شده است. اما مسلمانان به جای آنكه به درك ریشه های این تغییر جهان و جهان بینی و مناسبات بپردازند، بعضی راه تقلید از تمدنی را در پیش گرفتند كه درست مانند «از ما بهتران» هم ارزش های آن را نادرست و باطل می دانستند و هم خودباخته مظاهر آن ارزش ها شده بودند.این نوع برخورد تقریباً تا نیمه دوم قرن بیستم ادامه یافت. یعنی جریان غالب در میان مسلمانان در عین اینكه درصدد رفع چاره و پر كردن گسست به وجود آمده میان خود و تمدن جدید بر می آمد، اما چاره را در این می دید كه در برخورد با تمدن و مدرنیته غربی از در مسالمت كرنش درآید و عقب ماندگی تاریخی اش را از راه اقتباس یا تقلید جبران كند. به عبارت دیگر مسلمانان فرهیخته، روشنفكر و از فرنگ برگشته برای حل مشكلات جوامع خویش چاره ای جز این نمی دیدند كه از نگاه غربی و شرق شناسانه به این مشكلات بنگرند و در چاره جویی نیز نسخه هایی را تجویز می كردند كه از دل مدرنیسم غربی سر برآورده بود. فیلم محمد رسول الله ساخته مصطفی عقاد كارگردان سوری در واقع شاهكاری از این نوع نگاه و تلفیق دو شیوه اسلامی و غربی بود؛ یعنی هالیوود و سینمای غربی به خدمت معرفی جنگ و صلح و فرازوفرودهای زندگی مهمترین چهره تاریخ اسلام یعنی پیامبر اكرم(ص) درآمد تا اثری هنری و جهانی به نام و برای مسلمانان شكل بگیرد. اما كارگردان این فیلم در انفجارهای روز چهارشنبه امان جان باخت تا مرگ نمادین تلفیق زندگی سنتی شرقی و زندگی مدرن غربی رقم بخورد. مرگ عقاد البته به دست رقیبی از درون جهان اسلام رقم خورد كه در نیمه دوم قرن بیستم و به ویژه ربع قرن آخر آن سر برآورده و راه پیشرفت و كاستن از عقب ماندگی تاریخی را نه در سلوك مسالمت آمیز و مقلدانه با تمدن غربی كه در ستیز با آن و بازگشت به سیره سلف صالح و بر ساختن دوباره عمارت خلافت به جای برج دموكراسی می دید و می بیند.بنیادگرایان كه ابتدا كشورهای قدرتمند غربی را بزرگترین دشمنان خود می پنداشتند بعداً به این نتیجه رسیدند كه دشمن بزرگتر در خود مسلمانان لانه كرده. ایده «تكفیر و هجرت» در میان بنیادگرایان سلفی به ویژه در شمال آفریقا چون مصر و الجزایر از همین برخاست. آنها كه از حمایت عموم مسلمانان جوامع خود محروم شده بودند، سرخورده از این تنهایی در مصاف با مدرنیسم قدرتمند غربی به انهدام جوامع خود و انتقام از مسلمانانی پرداختند كه در زندگی روزمره خود غرق شده بودند. در الجزایر ده ها هزار فرد معمولی در جریان جنگ داخلی دهه ۱۹۹۰ كشته شدند. در مصر بمب گذاران، اماكن توریستی را هدف قرار دادند كه مردم عادی در آنجا فراوان بودند. در افغانستان، سومالی، یمن و اندونزی و عراق به همین شكل، همه و همه بمب گذاری ها و عملیات انتحاری بیش از آن كه اشغالگران و متجاوزان غربی را هدف قرار دهد، مسلمانان، كودكان و زنانی را هدف می گرفت كه از دید بمب گذاران یا همدست كفار صلیبی و صهیونیست هستند و یا دست كم با سكوت خود اشتغال به زندگی عادی و روزمره و تشیید مبانی تسلط اشغالگران غربی و دست نشاندگان آنها كمك می كنند. برای این جنگجویان اشتغال به این زندگی گناهی نابخشودنی است كه تنها پاداش آن مرگ است.اردن از معدود كشورهای عربی بوده كه با وجود همسایگی با كانون های بحران چون اسرائیل، مصر، عراق، لبنان و سوریه، تا به حال كمتر اثری از این انفجارها و عملیات تروریستی در آن به چشم می خورد. جزیره امن و پررونقی در دریای پرتلاطم خاورمیانه كه آهسته آهسته خود را به عروس منطقه تبدیل می كرد. مردم آن با اینكه همدردی زیادی با مسلمانان تحت ستم در فلسطین و افغانستان به خرج می دادند و از اسرائیل و آمریكا بیزاری نشان می دادند و حتی گاهی با تروریست ها در انفجارهای عراق همنوایی شادمانه می كردند، ولی این مردم نیز مانند مردم همه كشورهای منطقه اهل زندگی بودند. آنها عوام الناسی اند كه هم به ارزش ها و نهادهای سنتی دلبستگی دارند و هم شیفته مظاهر دلفریب فرهنگ و تمدن غربی هستند. انفجارهای امان ناامیدی تروریست ها و بنیادگرایان را از مردم اردن نشان می دهد و آغاز دورانی است كه به انزوای هر چه بیشتر بنیادگرایان در میان مردم این كشور كه ۶۰ درصد آنها فلسطینی هستند كمك می كند و احتمالاً حكومت خاندان هاشمی را در این راه بیش از پیش به فاصله گرفتن از بنیادگرایی ترغیب می كند.

مهران كرمی

منبع : روزنامه شرق