دیدگاه شیعه،معتزله و اشاعره در رابطه با عدل خدا

در فرق مختلف اسلامی به عدل الهی از دیدگاه های مختلفی پرداخته شده است.اختلاف متکلمان بیشتر در تفسیری است که از مفهوم عدل صورت می گیرد. اشاعره( گروهی از اهل سنت) معتقدند که نباید«عدل» را یکی از صفات خدا به حساب آورد. زیرا این مسئله منجر به محدودیت افعال حضرت حق می گردد یعنی اگر این صفت را برای خدا قائل شویم لازم می آید که او را در کارهایش محدود کنیم و محدودیت با ذات خداوند تناقض دارد. اشاعره عدل را یک صفت ضروری برای خدا نمی دانند بلکه آن را امری نسبی می پندارند، یعنی هر آنچه که خدا انجام می دهد« عدل» است هر چند از نظر عقلی ظلم به حساب آید.
ولی تفسیر معتزله(گروهی دیگر از اهل سنت که بیشتر عقل گرایند و تفکرات آن ها نسبت به دیگر گروهان اهل سنت به شیعه نزدیک تر است) و شیعیه ی امامیه بر اساس بینشی است که درباره ی حسن و قبح اعمال دارند فرق می کند.آنان معتقدند که افعال در ذات خویش، صرف نظر از دستور شرع، خوب یا بد هستند و عقل آدمی نیز قادر است دستکم این ها را درک کند.از سویی دیگر چون خداوند از هرگونه امر قبیح و ناروا مبراست، پس لزوماً کارهایش بر طبق عدل است و مرتکب ظلم نمی شود.به این ترتیب هر آنچه عقل آدمی مصداق عدل بیابد، بر خداوند واجب است و هر چه عقل مصداق ظلم تشخیص دهد، آن از خداوند متعال سر نمی زند. معتزله از این تفسیر به نتیجه ی انکار جبر و اثبات اختیار برای انسان و رّد توحید افعالی(به این معنا که خداوند فاعل همه ی افعال است) رسیده اند.
متکلمان شیعه ی امامیه صفت عدل را یکی از جامع ترین صفات فعل خدا در نظر گرفته اند. از نظر ایشان عدل الهی به معنای منزه بودن خدا از ارتکاب افعال قبیح و اخلال به واجبات و لزوم انجام دادن کارهای درست و نیکوست.متکلمان امامیه در رد سخنان اشاعره مبنی بر عدل خداوند گفته اند که برخی افعال به خودی خود عقلاً قبیح و ظلم است؛ از این رو خداوند این افعال را انجام نخواهد داد.برای نمونه می توان به مجبور کردن انسان ها به گناه و کیفر دادن آن ها به خاطر گناهان اشاره کرد و هرگز این افعال از خدا سر نمی زند ولی اشاعره بدان معتقدند.بدیهی است که انگیزه های ارتکاب عمل ناروا حسد، هوای نفس، ضعف و ناتوانی و سایر صفات رذلیه است و این از انگیزه های است که انسان ممکن است آن را داشته باشد ولی در ذات خدای متعال وجود ندارد.
لازم به ذکر است که به شیعه امامیه و معتزله که عدالت را صفات برای ذات حق می دانند عدلیه هم می گویند.

ناصر آسیابانی

منبع : مطالب ارسال شده