معماران دوران اسلامی در ایران

دربارهٔ وضع بنّايان دوره اسلامى و درخصوص تربيت آنها و روش‌هاى طراحى و ساختمان آگاهى کمى داريم. معماران اسلامى نام‌هاى خود را روى بناهايى که برپا کرده‌اند، ثبت ننموده‌اند. واژهٔ معمار از ريشهٔ عَمَر است و به معنى آباد کردن. شکل ديگر آن عبارت است به معنى ساختمان؛ اين اصطلاح اغلب مربوط به دورهٔ صفويه است.

در اينجا نام برخى از معماران دورهٔ اسلامى را با اثر يا آثارشان ذکر مى‌کنيم:

- ابراهيم بن استاد اسماعيل بنّاى اصفهانى / نام اين استاد در ايوان جنوبى مسجد جامع اصفهان آمده است. / سده يازدهم

- ابوالحسن (حاجي) معمارنوايى / حاجى ابوالحسن نوايى از جمله بنّايانى بود که از حدود سال ۱۲۸۲ هـ . ق زيردست محمد حسن‌خان صنيع‌الدوله (اعتماد‌السلطنه بعدي) در باغ‌ها و کاخ‌هاى سلطنتى کار مى‌کرد و در سال ۱۳۰۰ هـ .ق معمارباشى دربار شد و سپس به لقب صنيع‌‌الملکى مفتخر گرديد و ثروت و شهرتى به ‌دست آورد. طرح و معمارى تالار سلام و تالار آيينه و سرسراها و حوضخانه‌ها و اندرون و حرم‌خانه گلستان از اوست و نام او بر ديوارهاى شرقى و غربى تالار آيينه ديده مى‌شود. / سدهٔ سيزدهم

- ابوالحسن کارون / معمار ايوان جنوبى مدرسه در مسجد جامع اصفهان. / ۷۶۸ هـ . ق

- ابومنصور / معمار سه‌گنبد شهر اروميه. / ۵۸۰ هـ .ق

- احمد بن محمد / معمار گنبد کبود مراغه / ۵۹۳ هـ .ق

- بدرالدين تبريزى / معمار قبه کبود و مقبره مولانا جلال‌الدين رومى در قونيه / ۶۷۳ هـ . ق

- بدر / معمار و گچبر محراب مسجد جامع اصفهان / ۷۱۰ هـ . ق

- تقى سلطان قمى / معمار مدرسه فيضيه قم / ۹۳۹ هـ . ق

- جعفرخان / ميرزا جعفرخان معمار فرزند استاد غلامرضا معمار عهد زنديه است. وى در عهد فتحعلى شاه و اوايل سلطنت ناصرالدين شاه معمارباشى دولت بود. / سده سيزدهم

- حاجى بنّا / معمار مقبره ملاحسن کاشى در سلطانيه / ۹۷۳ هـ . ق

- حسينعلى / بنّا و سازنده گنبد امامزاده اسماعيل در اصفهان

- حيدرعلى (استاد) معمار اصفهانى / پدر آقا اسماعيل معمار، متخلص به کاشف که به ملازمت شاه‌عباس صفوى دست از کار کشيده بود. / سده يازدهم

- زين‌العابدين معمار / معمار مسجد جامع اروميه / سده هفتم

- ساقى (ميرزا شاه حسين) معمار / معمار معاصر شاه اسماعيل صفوى که شعر مى‌سرود و به وزارت رسيد / سده دهم

- سعد بن محمد کدوک البنّاى يزدى / معمار گنبد جامع يزد / ۷۷۷ هـ . ق

- سعيد بن جعفر البنّا / معمار برج فيروزآباد فارس / سده ششم

- سلطان حسين بنا (استاد) قمى / معمار آستانه امام موسى کاظم (ع) و امام محمد جواد (ع) در عراق که به امر پادشاه صفوى ساخته شد.

- سلطان محمد يزدى / معمار حمام و کاروانسراى گنجعلى‌خان در کرمان / سده يازدهم

- سلطان محمود (استاد) / معمار بقعه امام موسى کاظم (ع) و امام محمد جواد (ع)

- شمس‌الدين محمد تبريزى / معمار مسجد شاه مشهد / ۸۵۵ هـ .ق

- ... شيرازى معمار / معمار کاروانسراى نزديک آرامگاه کوروش در پاسارگاد / سده هشتم

- عبدالله‌خان معمار / از معماران مشهور عهد فتحعلى‌شاه و اوايل ناصرالدين‌شاه بود. 'عمارت چشمه' در کاخ گلستان به معمارى او ساخته شد و نيز ارگ تهران را به اميرکبير در سال ۱۲۶۷ تجديد عمارت کرد./ سده سيزدهم

- عبدالله امد مريه (؟) / معمار مشهد على بن موسى‌الرضا در مشهد / ۵۱۲ هـ . ق

- على (استاد) بنا / نام اين استاد در مسجد گوهرشاد و مشهد با رقم (استاد على بنا ۱۰۵۲) ديده مى‌شود. / سده يازدهم

- على بن محمد بن حسين بن شاه البّنا / معمار و بنّاى مقبره پير علمدار در دامغان / ۴۱۷ هـ . ق

- على‌اکبر (استاد) مهندس و معمارباشى اصفهانى / مسجد جامع کبير اصفهان واقع در ميدان نقش جهان، به معمارى او، به امر شاه‌عباس صفوى به اتمام رسيده است. / سده يازدهم

- على محمد (استاد) صانعى معمارباشى / يکى از معماران معروف و برجستهٔ تهران بشمار مى‌‌آيد و او کسى بود که به ابتکار شخصى خود انقلاب و تجددى در کار ساختمانى در تهران ايجاد کرد و سبک مختلط معمارى ايرانى و فرنگى را پيش از هر کس در ايران رايج کرد. اشتهار فنى و صنعتى او از دوره مظفرالدين شاه شروع مى‌شود. او سازندهٔ دودکش هفده مترى ضرابخانه است. و نيز کاخ جعفر قليخان اسعد (سردار اسعد) را ساخته که اکنون باشگاه بانک ملى ايران است. معمارباشى به سال ۱۳۲۷ هـ . ش در تهران درگذشت. / سده چهاردهم

- غلامرضاى تبريزى (استاد) / معمار معروف عهد کريمخان زند بودکه به امر او حصار و خندق دور تهران را ساخته‌اند. او با خاندان زند خويشى داشت و فرزند او حاجى ميرزا جعفرخان معمار مشهور عهد فتحعلى‌شاه و اوايل سلطنت ناصرالدين‌شاه است. / سده دوازدهم

- فخرالدين عبدالوهاب شيرازى / بناى محراب مدرسه جامع اصفهان / ۹۶۸ هـ .ق

- قوام‌الدين (استاد) شيرازى / معمار بزرگ و مشهور دوران شاهرخ تيمورى طراح و معمار مسجد گوهرشاد در مشهد مورخ ۸۲۱ هـ . ق و معمار مصلاى هرات که به سال ۱۳۰۳ هـ . ق به امر امير عبدالرحمن خان ويران شد و خانقاه مدرسه هرات و آغاز ساختمان مسجد خرگرد که به سال ۸۴۸ هـ . ق به دست غياث‌الدين شيرازى به اتمام رسيد. / سده نهم

- مجيد (القاضى الجليل - البنّا) / معمار مسجد جامع کاشان / ۴۶۶ هـ . ق

- محمد شيرازى (استاد) / معمار آستانه قم (صحن جديد) به دستور ميرزا على اصغر خان اتابک. / سده چهاردهم

- محمد بن حسن بن ابى‌طالب المهندس بنّاى الدامغانى / معمار و سازنده و گچبر مقبرهٔ با يزيد بسطامى در بسطام مورخ ۷۲۳ هـ .ق / سده هشتم

- محمد ابراهيم خان معمارباشى 'وزير نظام' / اين معمار فرزند محمدتقى خان آذربايجانى بود که در عهد محمدشاه منصب معمارباشى گرى دولت را داشت. بناى تکيه سيد نصرالدين يا ناصرالدين در تهران و ميدان توپخانه به‌دست او انجام يافته است. / سده سيزدهم

- محمدرضا بن استاد حسن بنّاى اصفهانى / اين استاد معمار مسجد شيخ لطف‌الله اصفهان است که به سال ۱۰۲۸ هـ . ق تمام يافته است. / سده يازدهم

- محمد بن محمد البنّا / معمار مسجد جامع اردستان / ۵۵۵ هـ . ق

- محمود ايزدى / کمال‌الدين محمود ايزدي، سازنده يا طلاکار گنبد طلاى صحن کهنه آستانه رضوى در مشهد / ۱۰۱۵ هـ .ق

بدليل ويرانى بسيارى از بناها که احتمالاً نام برخى معماران بر آنها ثبت بوده است و نيز عدم توجه نويسندگان و تاريخ‌نگاران گذشته به ثبت و ضبط نام معماران و نيز موارد زيادى که خود هنرمندان نام خود را بر بناها ثبت ننموده‌اند. اطلاعات کافى از شرح حال و طرز کار و نمونه آثار اين هنرمندان وجود ندارد. اما آنچه در کتاب جغرافياى اصفهان نوشتهٔ ميرزا حسين خان تحويلدار آمده چنين است:

'جماعت معمار، قديم در اصفهان بسيار بودند، يعنى چنانچه در تواريخ نوشته شده اين ولايت در عهد صفويه دوازده هزار نفر معمار قلمى (مهندس) داشته و اين زمان منحصر شده است به چهار پنچ نفر.'

اما آنچه از آمار و اطلاعات در دست است حاکى از آن است که بيشترين معماران در درجه اول در شهر اصفهان و سپس آذربايجان و بعد خراسان و فارس و يزد و قم و کاشان بوده‌اند. و بيشترين فعاليت معماران و بنّايان در سده سيزدهم هجرى و پس از آن به‌ترتيب در سده‌هاى يازدهم، نهم، هشتم، دهم، چهاردهم، ششم و پنجم بوده است.