ویژگی‌های الگوی کارآمد نیازسنجی پزشکان، داروسازان و دندانپزشکان

نیازسنجی، یك ابزار مهم در طراحی، توسعه و ارزشیابی برنامه‌های آموزش مداوم می‌باشد. در فرایند آموزش، نیاز آموزشی به عنوان تفاوت بین عملكرد موجود با عملكرد مطلوب، فاصله بین آنچه كه هست با آنچه كه باید باشد، تعریف می‌شود. نیازسنجی آموزشی عبارت است از شناسایی نیازهای آموزش و درجه‌بندی آنها به ترتیب اولویت و انتخاب نیازهایی كه باید كاهش یافته و یا حذف شود.
نیازسنجی در واقع ابزاری برای برنامه‌‌ربزی آموزشی می‌باشد و از طریق آن، مدیران و طراحان برنامه‌های آموزش مداوم می‌‌توانند در مورد جنبه‌های مختلف یك برنامه، از جمله ضرورت طراحی یك دوره آموزشی، بهبود شیوه‌های ارائه مفاهیم و حتی تعیین موضوعات یك دوره تصمیم‌گیری كنند.
الگوهای نیازسنجی به منظور راهنمایی فرایند جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات در جهت تسهیل تصمیمات برنامه‌ریزی تدوین شده‌اند.الگوها، اگر چه عمدتاً دارای ماهیتی با كاربرد عمومی‌هستند، اما هر كدام تحت شرایط معینی قابل استفاده‌اند.در قلمرو تعلیم و تربیت، الگوهای مختلفی برای نیازسنجی تدوین شده‌اند و در سالهای اخیر، با توجه به ضرورت نیازسنجی در آموزش مداوم پزشكی، برخی از این الگوها به این حوزه وارد شده و در دست تجربه هستند.
اكثر كارشناسان آموزشی معتقدند، هیچ روش نیازسنجی كه بتوان آن را در تمام موارد بكار برد وجود ندارد، زیرا نیازسنجی با اهداف مختلف بكار می‌رود و منابع متعددی برای كسب اطلاعات در دسترس هستند.با این وجود، طراحی الگویی کلی و کاربردی که بتوان آن را در شرایط مختلف به کار بست، امکان‌پذیر به نظر می‌رسد.
در سال‌های اخیر، مقوله نیازسنجی در آمورش مداوم کشور ما متداول شده است ولی تدوین و بکارگیری الگوهای مناسب در هر رشته، کماکان در شرف تکوین می‌باشد. پرداختن به این امر، یکی از اولویت‌های پژوهشی مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی می‌باشد.
این پژوهش با هدف تعیین نظرات مدیران و كارشناسان آموزش مداوم كشور درخصوص برخی مفاهیم كلیدی از قبیل مفهوم نیاز، سطح مناسب نیازسنجی، ملاك‌های انتخاب الگوی نیازسنجی و اولویت‌بندی نیازهای آموزش و در راستای شناسایی بهتر جنبه‌های مختلف یك مدل مناسب نیازسنجی برای برنامه‌های آموزش مداوم پزشكی انجام شد.تا ضمن جمع‌بندی نظرات آنان، بتواند خود به گونه‌ای پرسشنامه‌ نیازسنجی از مجموعهٔ آموزش مداوم كشور قلمداد گردد و نیاز اطلاع آنان از این مقوله را برآورد نماید. نتایج حاصل را می‌توان مبنایی در جهت تدوین و طراحی كارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی آتی در این زمینه محسوب نمود.
● روش‌ها
این مطالعه از نوع توصیفی و به صورت پیمایشی بود که در سال ۱۳۸۲ و با استفاده از ابزار پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات انجام شد.
جامعه آماری، كلیه مدیران و كارشناسان آموزش مداوم كشور بودند. بدین منظور، ۵۰ پرسشنامه ارسال گردید.در پرسشنامه‌ای مشتمل بر شش سؤال، مفاهیم و پارامترهای اصلی نیازسنجی آموزش مداوم (مفهوم نیاز، منبع تعیین نیازهای آموزشی پزشکان، داروسازان و دندان‌پزشکان، سطح مناسب نیازسنجی، شیوه مناسب نیازسنجی، ملاک‌های مناسب برای انتخاب الگوی نیازسنجی و ملاک مناسب برای اولویت‌بندی نیازهای آموزشی) مورد پرسش واقع شده بود. در این پرسشنامه علاوه بر سؤالات فوق و مشخصات دموگرافیك پاسخگو، گزارش تجارب افراد در زمینه نیازسنجی نیز به صورت بازپاسخ گنجانده شد. برای انعكاس نظرات و پیشنهادات كارشناسان، در هر سؤال، علاوه بر گزینه‌های مشخص، سایر موارد پیشنهادی نیز به صورت بازپاسخ اضافه گردید.
پرسشنامه اولیه توسط استاد راهنما و گروهی از كارشناسان آموزش مداوم مورد بررسی و پس از اعمال اصلاحات لازم، روایی صوری و محتوایی (Face and content validity) آن مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آن با استفاده از روش محاسبه آلفای كرونباخ بررسی و آلفای کرونباخ، ۷۲/۰ برآورد گردید. لازم به ذکر است برای محاسبه آلفا، مواردی که بیش از یک گزینه انتخاب شده بود، به عنوان عدم پاسخ (missing) قلمداد شد.
پرسشنامه به صورت حضوری (از طریق شرکت در جلسات یا مراجعه به مطب‌ها) و یا از طریق دورنگار (Fax) و یا هر دو ارسال گردید و مکرراً برای دریافت پاسخ پی‌گیری شد. برای تجزیه و تحلیل نتایج، از آمار توصیفی و استنباطی با بكارگیری نرم افزار SPSS استفاده گردید و توزیع فراوانی و درصد انتخاب هر گزینه گزارش و آزمون مجذور كای برای بررسی معنی‌دار بودن تفاوت‌های مشاهده شده در انتخاب گزینه‌ها، بكار رفت.
● نتایج
از بین ۵۰ مورد پرسشنامه توزیع شده، تعداد ۳۵ مورد بازگشت داده شد که درصد پاسخ‌دهی ۷۰ درصد بود.
میانگین سنی پاسخ‌دهندگان ۹/۴۴ سال (بین ۲۸ تا ۶۰ سال) با انحراف معیار ۲۳/۱۰ بود. ده نفر از پاسخ‌‌دهندگان زن (۶/۲۸ درصد) و بقیه مرد بودند. مدرک تحصیلی اکثریت موارد را دکترای پزشکی و تخصص‌های مربوطه تشکیل می‌داد (۹/۸۲ درصد) و تنها سه مورد دكترا Ph.D (۶/۸ درصد)، یک مورد كارشناسی ارشد (۹/۲ درصد) و دو مورد با مدرک تحصیلی كارشناسی (۷/۵ درصد) بودند.
نوع مسؤولیت ۱۶ نفر، دبیر آموزش مداوم دانشگاه (۴/۴۶ درصد)، ۱۵ نفر دبیر آموزش مداوم انجمن علمی ‌(۵/۴۳ درصد)، ۴ نفر کارشناس آموزش مداوم وزارتخانه (۶/۱۱ درصد)، ۴ نفر کارشناس آموزش مداوم دانشگاه (۶/۱۱ درصد)، یك نفر کارشناس آموزش مداوم انجمن (۹/۲ درصد) و ۶ نفر در سایر حرف وابسته فعالیت داشتند.سابقه فعالیت ۲۲ نفر( ۶۳.۸ درصد)، یك تا ۵ سال، ۱۲ نفر ۶ تا ۱۰ سال و تنها یک نفر بیش از ده سال سابقه فعالیت داشت. در برخی موارد، افراد در بیش از یک سمت فعالیت داشتند.
بیشترین فراوانی رشته تحصیلی پاسخ‌دهندگان، مربوط به رشته پزشکی عمومی ‌(۱۰ نفر، ۲۹ درصد) بود. سایر موارد شامل تخصص زنان و مامایی (دو نفر)، تخصص نورولوژی (دو نفر)، تخصص پوست (سه نفر)، کارشناس زبان انگلیسی (دو نفر) بودند. رشته‌های دیگر شامل بهداشت عمومی، بیوشیمی، ایمنولوژی، دندان‌پزشکی، تخصص اطفال، داخلی، گوش و حلق و بینی، قلب، عفونی، ارولوژی، ارتوپدی، روان‌پزشکی، رادیولوژی، جراحی عمومی، و فوق تخصص جراحی قفسه صدری، فوق تخصص گوارش، یک نفر در هر مورد بود.
شهر محل فعالیت ۱۷ نفر از پاسخ‌دهندگان در اصفهان (۶/۴۸ درصد)، ۱۰ نفر در تهران ( ۶/۲۸ درصد)، در هر یک از شهرهای ایلام، کرمان، کرمانشاه، لرستان، سبزوار، سنندج، و زاهدان یک نفر مشغول به انجام وظیفه بودند.
در خصوص مناسب‌ترین تعریف نیاز برای تعیین نیازهای آموزش پزشکان، داروسازان و دندان‌پزشکان، ۶/۶۸ درصد پاسخ‌دهندگان ?فاصله بین شرایط موجود (عملکردها) با موقعیت واقعی یا مطلوب (اهداف)? را به عنوان مناسب‌ترین تعریف برگزیده‌اند.
همچنین در بخش پیشنهادات، مطرح شده بود که چون در برخی موارد، نیاز اعلام شده از طرف افراد منطقی نیست. بنابراین، باید منابعی برای بررسی و پایش نیازهای اعلام شده وجود داشته باشد.
در مورد مناسب‌ترین منبع برای تعیین نیازهای آموزشی پزشکان، داروسازان و دندان‌پزشکان، توزیع گسترده‌ای بین پاسخ‌ها وجود داشت، ولی بیشترین فراوانی (۱۲ مورد، ۳/۳۴ درصد) مربوط به استخراج نیازهای آموزشی براساس وظایف اصلی حرفه، و در جهت توانمندکردن افراد برای ارائه آن وظایف بود.
در قسمت پیشنهادات، در چهار مورد، ذکر شده بود که با رعایت استانداردهای جهانی، و براساس وظایف شغلی هر حرفه، نیازهای آموزشی استخراج و سپس به صورت نیازهای استانی و کشوری اولویت‌بندی شوند. در واقع به نوعی معتقد به استفاده از ترکیبی از چهار گزینه مطرح شده بودند.
در رابطه با سطح نیازسنجی مناسب و واقعی که می‌تواند برای تعیین نیازهای آموزشی پزشکان، دندان‌پزشکان و داروسازان به کار رود، تنوع قابل ملاحظه‌ای وجود داشت که توزیع فراوانی پاسخ‌ها در جدول یك نشان داده شده است. با این وجود، نیازسنجی در سطح ملی، بیشترین درصد (۳/۴۵ درصد، ۱۲ مورد) را به خود اختصاص داد.
در قسمت پیشنهادات نیز در یک مورد، انجام نیازسنجی در سطح ملی و سپس در سطح استانی را مناسب‌تر دانسته‌اند.
در پاسخ به شیوه مناسب برای نیازسنجی پزشکان، داروسازان و دندان‌پزشکان، بیشترین درصد فراوانی پاسخ‌ها مربوط به گزینه‌های ?د? و ?ج? به ترتیب ۶/۴۸ درصد (۱۷ مورد) و ۸/۴۵ درصد (۱۶ مورد) بود.

فریبا جعفری، علی‌رضا یوسفی

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه علوم‌پزشکی یاسوج