جلوه ای از فرهنگ و هنر ایران زمین

اما تنها یك مورد قالی متعلق به سده پیش از میلاد است، كه در كورگان مكانی واقع در دره كوهستانی آلتای سیبری در لابه لای یخ های دره پازیریك معروف به قالی پازیریك توسط كاوشگران و باستانشناسان كشف گردیده است. با توجه به نقش های روی قالی كه مركب از مردان پیاده و سواران بر اسب و جانوران بالدار است و همچنین با رنگ های مورد استفاده كه شبیه نقوش دوره هخامنشی است، به اعتقاد كارشناسان و متخصصان قالی پازیریك نشان از استادكاری و تجربه هزاروپانصد ساله قالیبافان ایرانی است، كه توانستند با سرانگشت توانای خود شاهكار هایی بس والا از خود به یادگار گذارند. همچنین معتقدند كه قبل از بافت فرش پازیریك این حرفه در فلات ایران رواج داشته است، بنا به گفته گزنفون مورخ یونانی ایرانیان برای این كه بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بسترشان پهن می كردند. با توجه به این عبارت می توان به این اصل مهم پی برد كه بافت فرش در زندگی روزمره ایرانیان در گذشته های دور امری بدیهی و یكی از ملزومات زندگی به شمار می رفته است.
از قرائن پیداست كه در دوره ساسانیان این هنر از اوج و شهرت جهانی برخوردار بوده است، در سالنامه چینی از فرش پشمی ایران به عنوان كالای وارداتی به آن كشور نام برده شده است.در ادبیات فارسی ایران نیز به كرات از قابلیت و برتری هنرمندان ایرانی در هنر فرش بافی یاد شده، به طور مثال تخت معروف به طاقدیس متعلق به خسروپرویز پادشاه ساسانی كه بر آن به روایتی چهار فرش كه هر كدام نمایانگر فصلی از سالهاست، گسترده شده است.
فرش معروف به بهارستان در كاخ بیستون كه به قولی ۲ تن وزن داشت (روایت دیگری كه بیشتر به افسانه شبیه است).این هنر غنی ایرانی متأسفانه در دوره پهلوی شكوه و عظمت خود را در تجارت جهانی از دست داد. با ورود ماشین های بافت فرش و الیاف ها و رنگ های مصنوعی و حتی طرح های بیگانه متأثر از طرح های هنرمندان غرب از قبیل تولستوی بسیاری از كارگاه های بافت قالی تعطیل شد و همین امر باعث بالا رفتن قیمت های آن گردید و در نتیجه تقاضای آن نیز كم شد. به طوری كه هم اكنون شاهد كارگاه های فرش بافی در سطح شهرهای مهم نیستیم مگر تعداد اندكی كه در حاشیه شهرها مشغول به تولید و بافت قالی می باشند. ناگفته نماند با مراجعه به كاخ های باقی مانده از دوران پهلوی و با مشاهده انواع و اقسام قالی های بی نظیر كه هر كدام حكایت از مهارت و استادی سرانگشت توانای بافندگان آن دارند و حاصل ده ها سال زحمت وقفه ناپذیر هنرمندان معروف است این سؤال در ذهن متبادر می شود كه چرا این آثار زینت بخش كاخ های پهلوی به پست ترین درجه از پایگاه خود رسید، در صورتی كه می توانست با حمایت آن، جهان بینی و فرهنگ ایران زمین، همراه با استعداد سرشار و نبوغ نژادی این قوم را در پدید آوردن تمدن اصیل، به جهانیان آشكار ساخت. همین تعلل و قصور در حفظ پایگاه اصیل میراث ملی غربیان را بر آن داشت تا كتاب هایی با اطلاعات غلط و نادرست در این زمینه منتشر نمایند و از این راه سودهای كلانی را عاید خود سازند. لكن با درایت اساتید فن و كارشناسان زبده از طریق درج اطلاعات دقیق این نقیصه جبران و تا حدی رفع كمبود فرهنگی شد. اما به علت تعصبات قومی و نسبی هنوز واقعیت هایی مخدوش باقی مانده است.
به همین دلیل سعی می شود كه افق های جدیدی در نظر علاقه مندان به این هنر و حرفه ملی كه مسلماً بعد از نفت دومین منبع ارزی كشورمان محسوب می شود باز نمود كه به تحقیق سزاوار هر گونه تحسین و تمجید است. چرا كه ذوق و استعداد ایرانیان در این هنر به گونه ای است كه اقوام و ملت های متعدد نتوانسته اند با كیفیت بافت آن رقابت نمایند و حتی به جرأت می توان گفت كه رقابت در این عرصه كاری بس دشوار و عبث به شمار می آید. چرا كه وجود مواد اولیه مرغوب از قبیل پشم و گیاهان رنگدار و طرح های اصیل و ظریف در شكوفایی و ظرافت آن نقشی بسزایی ایفا نموده است. ناگفته نماند به علت كوتاهی و سودجویی بعضی از فرصت طلبان در سال های اخیر فرصت های گرانبهایی برای كشورهایی كه مترصد ركود تجارت جهانی برای فرش ایران بودند فراهم آمد و توانستند جای پایی برای خود باز كنند. كشورهایی مانند پاكستان، چین، اروپای شرقی از قبیل رومانی، آلبانی و... با تقلید از نقشه ها و طرح های ایرانی به منابع بزرگی از صادرات فرش دست یافتند و در مقیاس وسیع برای تجارت فرش ایران خطرساز شدند. لكن با قاطعیت می توان گفت پایه و اساس آفرینندگان فرش ها در كشورهای فوق الذكر ایرانیانی هستند كه در گذشته دور به آنجا نقل مكان كردند و تولیدات فرش را با تلفیق هنر ایران زمین و سلیقه كشورهای اروپایی آغاز نمودند،به طور مثال در موزه فرش ایران ۷ تخته قالیچه ارزشمند و زربفت ایرانی دوره صفوی معروف به فرش های لهستانی نگهداری می شود. دلیل نامگذاری فرش های بافت ایرانی به نام لهستانی، فردی به نام مزارسكی از لهستان بود كه پس از اقامت طولانی در كشور ایران همراه چند تن از قالیبافان ایران به كشور خود بازگشت و كارگاهی در اسلوك دایر كرد و قالی هایی با بافت زیبا و زربفت ابریشمی متأثر از طرح های ایرانی تولید نمود، كه زینت بخش كاخ های سلطنتی لهستان شد. در سال ۱۸۷۸ این فرش ها در نمایشگاه بین المللی پاریس در قصر تروكادرو با آرم و نشان سلطنتی لهستان به نمایش گذاشته شد و از همان زمان نام لهستانی را به خود گرفت. البته بعد از نمایش فرش های فوق در پاریس متخصصان و كارشناسان زبده غرب از قبیل ریگل لهستانی، بوده و مارتین با بررسی دقیق سبك آن ها به این نتیجه رسیدند كه این فرش ها در قرن ۱۷ توسط ایرانیان بافته شده است.با تمام این تفاسیر قدر مسلم این است كه قالی ایران به لحاظ بافت استادانه، طرح های ظریف و رنگ های دلپسند و گره های نامتقارن زیبا همچنان در صدر باقی مانده، چرا كه بافت ظریف ترین قالی ها فقط از روح بلند و خداجوی هنرمند ایرانی نشأت می گیرد و نظیر آن را در هیچ كجای پهنه گیتی نمی توان مشاهده كرد.
بی شك قالیبافی یكی از برجسته ترین جلوه های فرهنگ و هنر ایران زمین به شمار می آید و افتخارات آن در اقصی نقاط دنیا همچون نامی آشنا در ژرفای دل هر ایرانی انعكاس دارد. خواه در كف تالارهای باشكوه پادشاهان در دورترین نقاط دنیا، خواه در كف كاهگلی كوخ نشینان پهن شده باشد همه بیانگر میوه و طبع گمنام ترین و رنج كش ترین مردم ایرانند كه با سرپنجه های دردمند و هنرمند خود شكوفایی آفریدند و چهره افتخار ملی را در سراسر گیتی حك نمودند.
تجلی و درخشش این میراث ملی وقتی بیشتر بر ما روشن می شود كه درمی یابیم رواق های اماكن متبركه در مكه معظمه و مدینه منوره و نجف اشرف و كربلا و كاظمین و سامرا و بارگاه های حضرت امام رضا (ع) و خواهر گرانقدرش حضرت معصومه(س) و حضرت زینب(س) در شام و ده ها مكان نظیر آن با فرش های دستباف ایرانی مفروش و مزین شده است.بر همین مبنا برای حفظ و كیاست از این هنر دستی كه به واقع در محل تولد خود غریب افتاده است با بسامان در آوردن كارگاه های قالیبافی، محل تجلی این صنعت دستی از لحاظ بهداشتی و ایمنی كار، هنرجویان و اساتید فن بافندگان قالی را بیش از بیش راه گشا بوده، تا با وجود كاستی ها و كمبودهای ناشی از عدم رعایت اصول علمی و بهداشتی شاهد به هدر رفتن نیروهای خلاق نباشیم و آنان را از خطرات ناشی از بیماری های حرفه ای كه بعضاً منجر به هلاكتشان می شود آگاه سازیم.
براساس آمار سرشماری از كارگاه های خانگی در سال ۱۳۷۳ بیش از یك میلیون كارگاه قالیبافی خانگی در كشور وجود دارد؛ اما آیا این تعداد كارگاه ها مجهز به سیستم های ایمنی و ارگونومی هستند؟ اطلاع دقیق در دست نیست. امروزه برای طراحی دستگاه های صنعتی از قبیل دستگاه های صوتی و تصویری و حتی رایانه ها اصول و قواعد ارگونومیكی رعایت می شود چرا كه عدم رعایت آن باعث بروز بیماری های حرفه ای می شود كه اغلب قابل درمان نمی باشند و همین امر باعث ركود بازار آنها می شود.
در بسیاری از كشورهای اروپایی، اتحادیه های كارگری توجه بسیار زیادی به ارتقای ارگونومی به عنوان عامل مهم در بهداشت و راحتی آسایش كارگران مبذول داشته اند. به طوری كه بعد از جنگ جهانی دوم در آمریكا به عنوان یك رشته علمی صاحب كرسی و مَقام و مُقام علمی در دانشگاه ها گردیده است. یكی از تمهیداتی كه در آمریكا برای كارگران در نظر گرفته شده است بالا بودن حق بیمه آنان است. در این مورد نیز سازمان های بین المللی ILO دستورالعمل ها و مقرراتی در این خصوص تدوین نموده اند كه تمام كارگاه های صنعتی موظف به رعایت آن قوانین می باشند. در ایران نیز مقرراتی به منظور رعایت بهداشت در كارگاه صنعتی وضع شده و از جانب سازمان های وزارت كشاورزی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی در اجرای آنها نظارت می گردد.

منابع در روزنامه موجود است.
زهره فیضی

منبع : روزنامه همشهری