فخر آسمان قرآن پژوهی

عالم ربانی و فقیه صمدانی، قرآن پژوه سترگ و مفسر بزرگ حضرت استاد آیت الله شیخ محمدهادی معرفت (متولد ۱۳۰۹ ش كربلا و متوفای ۲۹ دی ۱۳۸۵ ش قم) در خانواده ای كه همه از عالمان دین بودند، دیده به جهان گشود.
پدرش شیخ علی از خطبای بنام آن دیار و نواده شیخ عبدالعالی میسی اصفهانی بود. شیخ محمدهادی دوره سطح را در حوزه كربلا و تحصیلات عالی فقه و اصول را در سال ۱۳۷۰ قمری با ورود به حوزه علمیه كهنسال نجف اشرف شروع كرد. محضر برجسته ترین فقهای معاصر نجف؛ آیات عظام سیدمحسن حكیم، سیدابوالقاسم خویی، شیخ حسین حلی، محمدباقر زنجانی، فانی اصفهانی و امام خمینی (اعلی الله مقامهم الشریف) را غنیمت شمرد و در همین ایام قسمت اعظم كتاب ولایت فقیه یا حكومت اسلامی امام(ره) را برای چاپ به عربی تحریر كرد. استاد در سال ۱۳۵۰ ش رحل اقامت به حوزه شریف قم افكند و از محضر آیات عظام اراكی (در فقه)، میرزاهاشم آملی (در اصول) و بویژه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی (در تفسیر) بهره بسیار اندوخت. وی به موازات تدریس خارج فقه و اصول با همتی ویژه به تحقیق و تدریس گسترده در زمینه علوم و معارف حیات بخش قرآن ـ كه از اوان جوانی دغدغه فكری و اعتقادی او بود ـ پرداخت كه محصول چند ده سال تحقیقات عمیق خود را با تدوین كتاب عظیم «التمهید فی علوم القرآن» و ده ها اثر برجسته دیگر به جامعه قرآنی و جامعه اسلام عرضه كرد كه نقشی ماندگار در تاریخ قرآن پژوهی خواهند داشت.
التمهید كه در سال ۱۳۶۹ خورشیدی به عنوان كتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده شد، را باید جامع ترین منبع مباحث علوم قرآنی در جهان شیعی دانست كه از زمان انتشار، به عنوان كتاب درسی حوزه و منبع كارشناسی ارشد و دكترای دانشگاه انتخاب شد.
● كار سترگ آیت الله معرفت
اگرچه قرن هشتم و نهم هجری را باید دوران ظهور جامع ترین منابع قرآن پژوهی اهل سنت یعنی «البرهان» بدرالدین زركشی و «الاتقان» جلال الدین سیوطی دانست، اما همچنان جهان تشیع تا قرن حاضر چشم به راه تدوین كتابی جامع در این زمینه بود.
اوج وضعیت اسفبار مسلمانان زیرسلطه استعمار خارجی و استبداد داخلی در قرن سیزده و چهارده هجری، متفكران نواندیش و مصلحان خیراندیش حوزه های دینی شیعی، بخصوص حوزه كهنسال نجف و حوزه نوپای قم را به فكر بازگشت به آموزه های اصیل و رهایی بخش اسلام واداشت.
پس از چندی، از قضا، شعله «نهضت بازگشت به قرآن» همزمان در ایران و عراق روشن شد. مفسر كبیر علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و شاگردان برجسته ایشان در حوزه قم علم احیای معارف قرآن و تفسیر را برافراشتند و سترگ ترین مأموریت های این نهضت را به عهده گرفتند. تفسیر عظیم «المیزان» ره آورد این نگاه ویژه و نو به قرآن بوده و اما، از دیگر سو، در زمینه علوم القرآن ـ مبادی و مبانی علم تفسیر ـ كارهای به زمین مانده كم نبود.
فقیه بزرگ حوزه نجف، آیت الله سیدابوالقاسم خویی مقدمات و مقومات امر تفسیر را در كتابی فاخر به نام «البیان فی تفسیر القرآن» و در یك جلد عرضه كرد. گرچه نظرات قویم و پخته خویی، نوید تحولی شگرف در حوزه قرآن پژوهی می داد، اما كار آن مرحوم به دلایلی ادامه نیافت، لذا همچنان بسیاری مباحث این علم از دیدگاه شیعه مورد بررسی جدی قرار نگرفت. در اینجا بود كه شاگرد فرزانه ایشان، آیت الله معرفت كه همواره سودای زدودن غبار غربت و گرد مهجوریت از قرآن را در سر می پروراند، دست به كاری كارستان زد و مقدمات ورود به آستان تفسیر را از دیدگاه شیعه، به نحوی شایسته و بایسته مورد كنكاش قرار داد.
كتاب جامع «التمهید فی علوم القرآن» محصول این نگاه عالمانه بود كه موجبات فخر جریان نوپای قرآن پژوهی شیعه را فراهم آورد. او بحق وارث دو مكتب قرآن پژوهی عراق و ایران و حلقه رابط دو نحله قرآن شناسی نجف و قم بود.
البته در بررسی جریان نهضت قرآن پژوهی شیعی، نباید نقش بدیع وجایگاه منیع عالمانی چون آیت الله سیدعلی كمالی دزفولی صاحب «قانون تفسیر» را از یاد برد. استاد كمالی به موازات كاری كه صاحب «البیان» و «التمهید» در حوزه عراق آغاز كردند، از سال ۱۳۴۸ ش در تهران به تشویق مترجم چیره دست قرآن آیت الله شیخ محمدكاظم معزی فعالیتی را شروع كرد كه ثمره آن ارائه پاسخ هایی در خور، روشن و روان به نیازهای عرصه پژوهش های قرآنی ایران بود. همزمانی آغاز به فعالیت قرآن پژوهی آیت الله معرفت به سال ۱۳۸۰ قمری درعراق و آیت الله كمالی به سال ۱۳۴۸ شمسی در ایران، قابل تأمل و بررسی است.
كار سترگ استاد معرفت به نمایندگی از شیعه، تدوین اثری گرانسنگ و جامع به نام «التمهید» برای عرضه در كنار آثار وزین به یادگار مانده از قرآن پژوهان بزرگ اهل سنت چون زركشی و سیوطی است، البته تدوین اثری با این جامعیت، فصاحت و عصاره های علمی تنها از عهده عالمی جامع الاطراف چون آیت الله معرفت برمی آمد.
استاد فقید همین نگاه را به ساحت معارف قرآن نیز كشاند. كتاب «التفسیر الاثری الاجامع» با طرح كلی ۳۰ جلد را وجه همت خود كرد؛ اثری كه قرار بود به تحلیل و تنقیح روایات تفسیری و تفاسیر اثری به جای مانده پرداخته و با ادله متقن به داوری شجاعانه در آن باب بپردازد، اما افسوس و هزاران افسوس كه تنها دو جلد از آن در زمان حیات استاد به دست چاپ سپرده شد. باشد كه این كار نیز ختم به خیر شده و توسط خواص شاگردان ایشان به انجام رسد.
● سلوك عملی استاد
علم بی عمل و یا دانش بی تهذیب نفس، نقض غرض است. اخلاق، منتهی الآمال علم و دانش است. عالم عامل آیت الله معرفت را بی تردید باید از مصادیق بارز این آیه شریفه به شمار آورد كه: «انما یخشی الله من عباده العلماء» (‎/۲۸ فاطر) یعنی: این است و جز این نیست كه بندگان عالم خدا، خشوع و خشیت از ذات اقدس اله به دل می گیرند. خداوند در مصحف نورانیش وعده فرمود: «یرفع الله الذین امنوا منكم و الذین اوتوا العلم درجات» (‎/۱۱ مجادله) یعنی خداوند كسانی از شما را كه ایمان آوردند و آنانی را كه علم یافته اند، بالا می برد. براستی باید پرسید: آیا آنان كه می دانند (عالمان) و آنان كه نمی دانند (جاهلان) برابرند؟! «قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون» (‎/۹ زمر).
قصد آن ندارم كه قلم را در سوگ آن دانش مرد بزرگ بگریانم، كه او زنده است، زنده به آثارش كه همچنان حیات بخش نفوس مستعداند. تنها چند نكته از سلوك عملی و اخلاقی بزرگ مردی می گویم كه آبا و اجدادش همه از اهالی قبیله قبله بودند و خود بیش از ۷۰ سال خالصاً لله در پیشگاه باعظمت ثقلین زانوی ادب بر زمین نهاد؛ مردی كه دفاع از مكتب قرآن و اهل بیت را وظیفه ذاتی خود می دانست و تا آخرین روز حیات طیبه اش، دغدغه رفع معضلات علمی مكتب تفسیری معصومین(ع) را داشت (به گواهی آخرین سخنرانی استاد در هشتمین آئین تجلیل از برترین های حوزه دین پژوهی، قم، پنجشنبه ۱۳۸۵‎/۱۰‎/۲۸).
مردی با انبوه مشغله فكری و دغدغه ذهنی، چنان با طمأنینه و سكینه در محراب مسجد چهارمردان قم به نماز می ایستاد كه گویی از هفت دولت دنیا آزاد است و عشقی جز راز و نیاز با معبود ندارد؛ «حالتی رفت كه محراب به فریاد آمد». سپس ساده و بی ریا با لبخندی ملیح بر گوشه لبانش، در حلقه جوانان عاشق می نشست و به تكاتك سؤال های نپختان پخته ـ اما صمیمانه ـ ایشان فروتنانه پاسخ می داد. رابطه او با جوانان رابطه عاطفی پدر و فرزند را به یاد می آورد، یادآور رابطه استاد با دلبند شهیدش، علی معرفت.
همدلی و همراهی آیت الله معرفت با نظام اسلامی را از اعتقاد و ارادت ایشان به بنیانگذار كبیر انقلاب در دوران تبعید عراق می توان فهمید؛ دورانی كه استاد جوان ما با عشق و عقیده راسخ نظریه استاد عظیم الشأن خود در باب ولایت فقیه را برای چاپ در كشورهای عرب زبان، به عربی ترجمه و تحریر كرد. آن مرحوم همواره به بهانه های مختلف ضمن حمایت از نظام، ارادت قلبی خود را به مقام معظم رهبری ابراز می كرد. حالات عارفانه استاد در ایام روضه خوانی دهه فاطمیه كه در منزلشان برپا بود، فراموش ناشدنی است. شرح صدر و متانت استاد در مقابل منتقدان و رفتار عالمانه آن بزرگوار در پاسخ به اشكال كنندگان، مثال زدنی است، چنانكه گاه شاگردان از این حوصله استاد به تنگ می آمدند. آری
از شمار دو چشم یك تن كم
وز شمار خرد هزاران بیش
● سیره علمی استاد
سیره علمی آیت الله معرفت در تحقیق، تدریس و آموزش، شایسته الگوبرداری است. سلوك علمی استاد از زبان شماری از استادان محقق ایشان، می تواند چراغ راه پویندگان معارف ثقلین و طریق معرفت باشد. گرچه:
یكی دهان خواهم به پهنای فلك
تا بگویم شرح آن رشك ملك
اما به هر روی می توان برخی از ویژگی های علمی استاد را چنین برشمرد:
▪ حوصله و دقت نظر در تحقیق:
بارها خود فرموده بود؛ تا مدتی روی موضوعی تفكر نكند و در جلسات تدرس آن را به چالش نكشاند، قلم بر كاغذ نمی برد. وقتی فرمودند: «برای حل مسأله «بطن قرآن» پانزده سال فكرم مشغول بود، تا این كه راه حل (اخذ قاعده كلیه از آیه) را پیدا كردم».
▪ برخورد منصفانه با مخالفان:
نقادی های استاد در جای جای آثارش بویژه در «صیانهٔ القرآن من التحریف»، «التفسیر و المفسرون» و «شبهات وردود» اگرچه عالمانه است اما هرگز گزنده و نیش دار نیست.
▪ انتقادپذیری و سعه صدر:
در سراسر رفتار، گفتار و نوشتار استاد هویدا و پیدا بود. شاگردان و ارادتمندان ایشان جلسه كرسی نظریه پردازی «بطن قرآن» را به یاد می آورند كه چگونه بیش از ۱ ساعت به رگبار نقدهای منتقدان راسخ نظریه گوش فراداده و تا زمان مقرر دم برنیاوردند. جالب آن است كه استاد گهگاه از عدم نقد نوآوری هایشان بویژه در «التفسیر الاثری الجامع» گله مند بود.
▪ اصول گرایی در تحقیق:
رجوع ایشان در مباحث به اصیل ترین منابع موجود بود. هرچند آرای نو و نظرات تازه را از نظر دور نمی داشت، اما مآخذ كهن و اصیل در دید ایشان جایگاهی ویژه داشت. دیداری تازه از منابع «التمهید» تصدیق این مدعاست.
▪ نیازسنجی و نوآوری:
نوآوری های استاد در نحوه دخول، استنباط و خروج از مباحث در پژوهش ها، قابل تأمل است. توفیق در ارئه نظریات پخته و متقن مرهون نیازسنجی دقیق ایشان در موضوعات مغفول مانده و مهجور قرآنی است.
▪ نثر فصیح، فاخر و روان:
استقبال وسیع از آثار استاد و قدر آنها نزد خواص و عوام اهل علم مبین این مطلب است. این خصیصه، دایره مخاطبان آثار استاد را گسترده كرد.▪ مسئولیت پذیری:
جایگاه و نقش استاد در نهضت بازگشت به قرآن كم نظیر است. دفاع عالمانه از مبانی تفسیری اهل بیت(ع) و دفع شبهات از ساحت قدسی قرآن و... همه و همه گویای مسئولیت شناسی و مسئولیت پذیری آن مرزبان حقیقی آئین و اندیشه است.
▪ حریت و آزاداندیشی:
رویش و پرورش آرای نو در پرتو جسارت عالمانه محقق می شود. شكستن حصارهای كاذب دور برخی رسم ها و اسم ها، فرسنگ ها فاصله با عمل نابخردانه هتك حرمت بزرگان و شكستن قداست ایشان دارد. تتبع دراز دامن استاد در افكار دیگران و نگاه منتقدان و غیراحساسی به آرای گذشتگان، محور شیوه علمی و پژوهشی ایشان بود.
▪ شاگردپروری:
استاد اهتمامی بلیغ به فراهم كردن بستر مناسب برای رشد و بالندگی شاگردان داشت. بذل و سخاوت علمی استاد حكایت از نفس خودساخته و مهذب او می كرد.
● سیری در آثار قرآن پژوهی استاد
آثار قرآن پژوهی آیت الله معرفت را به اختصار ذیل برمی شماریم:
۱) التمهید فی علوم القرآن:
در ۶ جلد و به زبان عربی است. به حقیقت جامع ترین دوره مباحث علوم القرآن در تاریخ تشیع است. چنان كه از عنوان آن پیداست، دربرگیرنده مقدمات ورود به آستان قرآن و فهم تفسیر آن است. امتیاز ویژه آن، پرداخت عمیق و كما هو حقه به مباحث است. برخی از مطالب آن عبارتند از: پدیده وحی، كیفیت نزول، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، اعجاز بیانی و بلاغی و موسیقایی قرآن، ... این كتاب در سال ۱۳۶۹ به عنوان كتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده شد.
۲) صیانهٔ القرآن من التحریف:
در ۱ جلد و به زبان عربی نگاشته شده است. هدف استاد در این اثر دفاع از قرآن و اثبات تحریف ناپذیری آن است. شامل مباحثی است چون: معنای تحریف، تحریف در عهدین، نقد دیدگاه حشویه و دیدگاه اخباریه، نقد نظرات حاجی نوری،...
۳) التفسیر و المفسرون فی ثوبهٔ القشیب:
در ۲ جلد و به زبان عربی تدوین یافته است. استاد با نگاهی شیعی و رویه ای انتقادی به اصلاح و تهذیب كتاب «التفسیر و المفسرون» دكتر محمدحسین ذهبی (سنی) پرداخت. كتاب دردفاع از مكتب تفسیری شیعه است. برخی از مباحث آن به قرار ذیل است: واژه شناسی تفسیر و تفاوت آن با تأویل، علوم موردنیاز مفسر، مشروعیت امكان و روش های ترجمه، روش تفسیر بالمأثور، ...
۴) شبهات وردود حول القرآن الكریم:
در ۱ جلد و به زبان عربی نوشته شده و به عنوان تكمله و یا در واقع جلد ۷ مجموعه قویم «التمهید» به شمار می آید. این كتاب چنانكه از نامش پیداست، در مقام زدودن گرد شبهاتی است كه درتاریخ اسلام و بویژه در قرون اخیر از جانب شرق شناسان و بیگانگان و احیاناً مسلمانان ناآگاه بر ساحت زیبای قرآن نشسته شد.
استاد در این كتاب به حدود هزار شبهه پاسخ دادند. برخی از مباحث آن عبارتند از: رد شبهه وجود مصادر برای قرآن، رد شبهه تحت تأثیر بودن قرآن از فرهنگ زمانه، بررسی شبهات وارده بر قصص قرآن، ... این اثر در سال ۱۳۸۲ به عنوان كتاب سال حوزه برگزیده شد.
۵) التفسیر الاثری الجامع:
طرح تفسیر در ۳۰ جلد و به زبان عربی و با همكاری گروهی از شاگردان استاد بوده، اگرچه تنها ۲ جلد از آن در زمان حیات ایشان به زیور طبع آراسته شد. استاد در این اثر قدم در راهی سخت نهاد تا با شجاعت به نقد مجامع روایی تفسیر و تفاسیر اثری بپردازد. جلد اول آن شامل سوره حمد است.
۶) تفسیر و مفسران:
در واقع برگردان فارسی «التفسیر و المفسرون» با اضافاتی بر اصل كتاب است كه توسط دو تن از شاگردان مؤلف، در ۱ جلد به انجام رسید.
۷) تفسیر موضوعی قرآن؛ تنزیه انبیا، از آدم تا خاتم:
در ۱ جلد و به فارسی عرضه شده است. سلسله مباحث درسی استاد است كه به همت شاگردان در ۲۶ جلسه به چاپ رسید. شامل مباحثی است چون: عصمت پیامبران، سهو نبی، آیات متشابه درباره پیامبر اسلام(ص)، ...
۸) مصونیت قرآن از تحریف ‎/ تحریف ناپذیری قرآن:
دو ترجمه از كتاب «صیانهٔ القرآن من التحریف» هستند. «مصونیت قرآن از تحریف» تلخیص و برگردانی است از شهید حجت الاسلام محمد شهرابی و «تحریف ناپذیری قرآن» ترجمه كاملی است كه توسط حجت الاسلام دكتر نصیری با اضافات و ملاحظات جدید استاد صورت پذیرفت.
۹) آموزش علوم قرآنی:
به فارسی و ۱ جلد است. با زبانی ساده و روان برای تدریس در سطوح اولیه دانشگاه، حوزه و كانون های قرآنی در ۲۲ درس به رشته تحریر درآمده است. عناوین زیر از مباحث آن است: آشنایی با علوم قرآنی، نزول قرآن، كاتبان وحی، ...
۱۰) آموزش علوم قرآن (ترجمه التمهید فی علوم القرآن):
برگردان فارسی التمهید است كه در ۱۳۸ درس سامان یافت. برای تناسب بیشتر آن با كلاس های آموزشی، تقسیم مطالب و موضوع های ترجمه تفاوت هایی صوری و شكلی با اصل كتاب دارد.
۱۱) تاریخ قرآن:
در ۱ جلد و به فارسی نگاشته شد. به نوشته ناشر آن ـ سمت ـ اثر فوق به عنوان منبع اصلی درس تاریخ قرآن دانشجویان رشته الهیات، شاخه علوم قرآن و حدیث در مقطع كارشناسی به ارزش چهار واحد درسی تدوین شده است. برخی مباحث آن عبارتند از: قرائات سبع، دفع شبهه تحریف، ترجمه قرآن،...
۱۲) علوم قرآنی:
به فارسی و ۱ جلد است. در مقدمه آن آمده است: «كتاب حاضر در حقیقت، خلاصه و بازنویسی از شش جلد كتاب التمهید فی علوم القرآن و نیز كتاب صیانهٔ القرآن من التحریف است» كه تناسب با سطوح عمومی حوزه و مقطع كارشناسی دانشگاه دارد.
۱۳) معارفی از قرآن (سلسله درس های تفسیر موضوعی قرآن):
به فارسی و در ۱ جلد تدوین شده است. اصل آن سلسله مباحث استاد و در ۲۱ جلسه در جمع گروهی از طلاب حوزه علمیه قم بود. شامل مباحثی است چون: توحید، قضا و قدر، شفاعت، توسل، تبرك، عالم ذر،...
۱۴) تناسب آیات:
در ۱ جلد و به زبان فارسی است. در واقع ترجمه ای است اقتباسی از جلد پنجم «التمهید» كه توسط شیخ عزت الله مولائی نیا همدانی صورت گرفت. برخی از فصول ۹ گانه كتاب عبارتند از: تناسب و تناسق معنوی در قرآن كریم، اقسام فواصل در قرآن، وجود سجع در قرآن،...
لازم به یادآوری است كه هدف ما تنها سیری گذرا در آثار قرآن پژوهی آیت الله معرفت بود نه برشمردن همه آثار مختلف اسلامی ایشان.
بدیهی است كه بر عناوین فوق باید آثار فقهی، اصولی، علوم مختلف اسلامی و نیز بسیاری از مقاله های استاد را افزود. حضرت آیت الله معرفت در دوران حیات طیبه خود به طرح چند نظریه بنیادین قرآنی پرداخت كه سخت مورد توجه محافل قرآن پژوهی قرار گرفت؛ نظریه هایی چون «بطن قرآن»، «نسخ مشروط» و «چینش آیات در سوره های موافق نزول». والسلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یبعث حیّاً.

منابع:
۱ ـ قرآن كریم
۲ ـ معجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، محمدفؤاد عبدالباقی
۳ ـ خادمان نشر قرآن كریم (هفت دوره اول)، چاپ اول، مؤسسه نمایشگاه های فرهنگی ایران
۴ ـ در آستان جانان (مروری بر زندگی، شرح حال و عملكرد خادمان برگزیده قرآن كریم) چاپ اول، نشر دستان
۵ ـ مجله گلستان قرآن، ش ،۱۹۹ اسفند ،۱۳۸۳ ویژه آرا و اندیشه های آیت الله معرفت

منبع : روزنامه ایران