میز بازی خزر

در سال های اخیر مقام های سه كشور آذربایجان، روسیه و قزاقستان در حال رایزنی برای انعقاد قراردادی دو یا سه جانبه بر سر منابع نفتی و آبی كاسپین هستند. بنابراین تهران نباید تماشاگر سمفونی همگرایی غیر مشاع تنها چند عضو خزر باشد.
البته اهمیت روزافزون این دریا در بخش های اقتصادی و استراتژیك به وضوح در رفتار قدرت های فرامنطقه ای خزر بارز است.وجود ۳۲ میلیارد بشكه نفت در ذخایر قطعی این پهنه آبی مسلماً موضوعی نیست كه به سادگی بتوان از آن گذشت.
تحركات قزاقستان در توسعه میادین تحت اختیار خود در حوزه خزر، ساخت خط لوله باكو ـ تفلیس، جیهان (BTC) (كه با تزریق سرمایه گذاری های آمریكا به نتیجه رسید)، درآمدهای ترانزیتی آذربایجان، نفوذ استراتژیك روسیه بر منابع بخش شمالی حوزه خزر، رایزنی سران تركمنستان برای عقد قراردادهای بزرگ با شركت های بزرگ نفتی غرب همگی گواه این مدعاست كه در میز بازی خزر باید فعال بود جهموری اسلامی ایران هرچند موافقتنامه ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ را كه به تسهیم ۵۰ درصدی دریای خزر بین ایران و شوروی سابق دلالت دارد به فراموشی سپرده، اما این موضوع ظاهراً طرف های مقابل (كشورهای حاشیه خزر) را بیش از حد زیاده خواه كرده و باید با پیگیری تعیین رژیم حقوقی این دریا، سهم ۲۰ درصدی خود در میان ۵ كشور ساحلی خزر را به دست آورد
گزارش های موجود نشان می دهد پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سران ۵ كشور ساحلی در نشست هایی محدود به بحث پیرامون تقسیم ذخایر دریای خزر پرداختند اما نه تنها توافقی حاصل نشد، بلكه این جریان به دلیل نبود آمادگی مذاكره در میان اعضا متوقف شد؛ فارغ از این كه سه كشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان پس از آن بدون اجماع كلی درصدد استفاده غیرمشاع ذخایر آبی و نفتی برآمدند.
پس از مدتی پیشنهاد تشكیل سازمان همكاری كشورهای ساحلی دریای خزر از سوی ایران (در سال ۲۰۰۰) ارائه اما پیگیری نشد و با توجه به مخالفت بعدی جمهوری آذربایجان این موضوع به فراموشی سپرده شد تا این كه صفرمراد نیازاف رئیس جمهور وقت تركمنستان تلویحاً عنوان كرد كه مشكل اصلی در راه رسیدن به تفاهم در مورد دریای خزر «كارشناسان» هستند و اگر بتوان رهبران كشورهای ساحلی را یكجا گرد آورد حصول تفاهم قطعی است.
۱۶ سال از تجزیه شوروی می گذرد اما تنها یك جلسه در سطح سران پنج كشور ساحلی خزر برای تعیین رژیم حقوقی استفاده از منابع آن صورت گرفته است؛ نشستی كه (۲۲ و ۲۳ آوریل ۲۰۰۲) در عشق آباد پایتخت تركمنستان برگزار شد و مقام های حاشیه خزر را دست خالی به كشورهایشان بازگرداند.
دو اجلاس دیگر در سطح وزیران امور خارجه كشورهای حاشیه خزر نیز از دیگر تحركات این حوزه بود. گفت وگوهایی كه باز هم در یكی از روزهای سرد مسكو (آوریل ۲۰۰۴) نتوانست یخ های حصول تفاهم را به آب تبدیل كند.
دكتر كمال خرازی ۸ سال پیش (۷۷‎/۸‎/۱۷) در پیامی به دومین همایش بین المللی نفت و گاز دریای خزر كه در تهران برگزار شد گفته بود ایران به دلیل نبود منابع مالی و فناوری لازم در منطقه علاقه مند به حضور شركت های نفتی در منطقه دریای خزر است. این تعارف دیپلماتیك كه البته تعارفی دیرهنگام تلقی می شد در شرایطی صورت گرفت كه ده ها كمپانی بزرگ بین المللی از ۷ سال پیش از آن وارد منطقه شده و میلیون ها بشكه نفت و گاز خزر را استخراج و صادر كرده اند.
براساس گزارش های رسمی ۱۵ كنسرسیوم بین المللی در جمهوری آذربایجان، ۱۰ كنسرسیوم در قزاقستان و ۵ كنسرسیوم در تركمنستان تشكیل شده و ۴ كشور ساحلی خزر به جز ایران در نتیجه اكتشاف استخراج میادین نفتی مجموعاً سالانه ۱۵ میلیارد دلار از ذخایر منطقه خزر درآمد كسب كرده اند. گفته می شود شاید رویكرد خرازی نیم نگاهی به موضوع انتقال انرژی ذخایر دریای بسته خزر به بازارهای صادراتی جنوب از طریق ایران بود.
ایران تنها در روزهای پایانی سال ۷۹ اندكی به خود آمد و نخستین قرارداد استخراج نفت خزر را با شركت سوئدی منعقد كرد اما آن هم به نتیجه لازم نرسید. به اعتراف برخی از مقام های وزارت خارجه، اگر امروز سكوهای اكتشاف و تولید در آب های ایران برپا بود كشورمان از لحاظ نفوذ استراتژیك یك گام جلوتر بود .
سال ۱۳۸۶ قرار است كه جلسه سران كشورهای ساحلی دریای خزر در ایران تشكیل شود؛ این دومین بار است كه از زمان فروپاشی اتحاد شوروی، سران كشورهای منطقه خزر به صورت پنج جانبه و برای موضوع مشخص «دریای خزر» با یكدیگر ملاقات می كنند. هنوز تاریخ دقیقی از این نشست اعلام نشده است.
● همسایگان چه كرده اند
از میان همسایگان شمالی ایران در ساحل خزر تنها آذربایجان است كه گوی رقابت را ربوده است.
این كشور روزانه صدها هزار بشكه نفت از میدان های دریایی خود استخراج می كند كه با احتساب قیمت متوسط ۵۰ دلاری به وضوح قابل بررسی است كه «هزینه فرصت» كشورهای پشت صحنه در پركردن بشكه های نفت خود چقدر بوده است.
اكنون تولید قزاقستان هم در خط لوله بی تی سی (BTC) به ۸۰۰ هزار بشكه درروز می رسد. این كشور اخیراً موفق شد بزرگترین میدان نفتی جهان كه طی ۳۰ سال گذشته بی سابقه بوده است را كشف كند و انتظار می رود میدان كشاگان در سال ۲۰۰۸ ، ۷۵ هزار بشكه تولید نفت داشته باشد.
البته عده ای عنوان می كنند كه به دلیل عدم تعیین رژیم حقوقی دریای خزر و از آنجا كه عمده منابع نفتی خزر منابع مشتركی همچون «پارس جنوبی» نیست، پس این امكان وجود دارد تا نفت های خزر به نسل های آینده ایران واگذار شود.
اما باید پرسید كه پیش بینی یا تضمین مشخص آنها نسبت به حفظ و تداوم قیمت های جهانی نفت چیست؟ آیا ایران چاه های آماده بهره برداری دارد كه اقدام به استخراج نمی كند؟ یا از كجا باید مطمئن بود كه منابع اكتشافی آینده خزر در زمان خود مشخصاً منافع اقتصادی و سیاسی ایران را تأمین خواهد كرد؟
بنا بر گزارش های خبری، همزمان با انتقال گاز آذربایجان به تركیه كه از طریق خط لوله سال های پیش به جیهان رسید مقام هایی از كشورهای تركیه، گرجستان و آذربایجان در جشن این كامیابی پایكوبی كردند. گرچه آغاز به كار این خط لوله ۴ میلیارددلاری اندكی دیرهنگام بود اما برای این كشور مفید بود؛ ۳ شركت غربی بی پی، اكسون موبیل و كونو فیلیپس در حوزه نفتی آذربایجان در خزر مشغول فعالیت هستند. یك خط لوله مهم دیگر نیز با نام باكو ـ تفلیس ـ ارزروم در جریان است كه گاز حوزه خزر از میدان گاز آذربایجانی «شاه دنیز» از طریق تركیه را به اروپا منتقل خواهد كرد.
جدای از تحركات نسبتاً كندی كه از سوی تركمنستان به منظور كاوش در خزر صورت گرفته، راهبرد این كشور در بهره برداری مؤثر از ذخایر این حوزه چندان رو به جلو نبوده است. البته باید گفت كه این كشور دست كم چندین قرارداد اكتشافی با شركت های فراملیتی غربی برای مشاركت در اكتشاف داشته و تولید نسبتاً محدودی از نفت دارد. گرچه تولیدی در این حاشیه هم صورت نگرفته است.
حالا روس ها؛ روسیه تاكنون از نفت خزر استخراج و حتی یك بشكه هم تولید نكرده اما مطالعات بسیار مفیدی كه مبنای بسیاری از عملیات فنی در حوزه شمال بوده را انجام داده است و این می تواند سرعت عمل این كشور را در بهره برداری از میادین افزایش دهد.
روسیه در دریای خزر از منابع نفت و گاز نسبتاً عمده ای برخوردار است. گمانه زنی ها حكایت از آن دارد كه از كل ذخایر اثبات شده نفت روسیه كه به ۵۰ میلیارد بشكه می رسد تنها ۲‎/۷ میلیارد بشكه آن در دریای خزر باشد. در دوران اتحاد شوروی و حدود سال ۱۹۸۲ عملیات لرزه نگاری در حدود ۱۰۰ هزار كیلومتر از شمال خزر اجرا شد.
در مورد اهمیت دریای خزر برای ولادیمیر پوتین باید گفت كه دستور جلسه نخستین نشست شورای عالی امنیت ملی روسیه در اردیبهشت ۷۹ به رهبری پوتین، مسأله منافع روسیه در دریای خزر را تا حدودی به همسایگان كاسپین تفهیم كرد. با ثابت ماندن میزان بهره برداری از دریای شمال پیش بینی می شود تا ۱۵ سال آینده منابع نفتی این حوزه از صحنه تولید محو شود.
در كنار خلیج فارس، روسیه و آفریقا كه هم اكنون از مهم ترین صادركنندگان نفت به اروپا هستند این امید وجود دارد كه بر اهمیت نفت دریای خزر باز هم افزوده شود.
● چشم انداز خزر
پس از هیاهوهای اولیه در آغاز دهه ،۹۰ اكنون تخمین منابع موجود در منطقه دریای خزر واقعی تر به نظر می رسد به گونه ای كه از وجود حتمی ۳ میلیاردتن نفت اطمینان كامل وجود دارد. درمقایسه با ذخایر نفت جهان كه بالغ بر ۱۶۵ میلیارد تن است ، از این مقدار ۳۵ میلیارد تن آن در عربستان سعودی نهفته و میزان نفت موجود در دریای خزر ۲ درصد كل نفت جهان است كه تقریباً برابر كل موجودی نفت دریای شمال ارزیابی می شود.
موجودی گاز منطقه هم ۸ میلیارد متر مكعب برآوردشده كه ۶درصد ذخایر جهان است. برخی گمانه زنی ها از وجود ۲۰میلیارد مترمكعب گاز در منطقه دریای خزر حكایت دارد.
با یك ارزیابی خوشبینانه باید گفت كه در سال ۲۰۱۰ میزان برداشت نفت از حوزه دریای خزر روزانه ۳‎/۸ میلیون بشكه خواهد بود، البته اگر تا آن موقع مسأله لوله های نفت حل شده باشد زیرا از یك سو دریای خزر راه طبیعی كشتی رانی به دریای آزاد و بازار نفت ندارد و از سوی دیگر ظرفیت لوله های موجود برای انتقال نفت های تولیدی آینده كافی نیست. مسأله حقوقی ۳۷۰هزار كیلومترمربع دریای خزر هم هنوز حل نشده باقی مانده است.● حركت رو به جلو
پس از آن كه انتقادهای فراوانی از سوی محافل كارشناسی نسبت به نوع عملكرد وزارت نفت صورت گرفت به شركت «صدرا» مأموریت داده شد تا به ساخت یك دستگاه سكوی حفاری نیمه شناور (ایران البرز) اقدام كند؛ دستگاهی با قابلیت حفاری در آب های عمیق. اما این كار هم در كوتاه مدت مؤثر واقع نشد چرا كه پانهادن «صدرا» به این میدان چیزی جز «كسب تجربه» نبود تا آنجا كه میزان تأخیر این شركت در ساخت سكوی نیمه شناور كه تسریع در ساخت آن تا حدود زیادی به افزایش قدرت مانور ایران در خزر منجر می شود به بیش از یك سال افزایش یافت. البته به جز میادین مشترك مورد اختلاف ایران با كشورهای همجوار ، وزارت نفت مجاز بوده در محدوده ایران اقدام كند.
دانا، مدیرعامل شركت نفت خزر در توجیه دلایل تأخیر صدرا گفته است اگر بنا بود ساخت این دكل با مشاركت شركت های خارجی صورت گیرد قطعاً این كار ۳ تا ۴ سال به طول می انجامید اما از آنجا كه ۹۰ درصد عملیات ساخت توسط متخصصان داخلی صورت گرفت مدت زمان ساخت آن به ۵ سال رسیده است.
گرچه پائین بودن قیمت های نفت در سال های گذشته با توجه به بالا بودن هزینه تولید نفت در آب های عمیق خزر مدیران نفتی ایران را همواره در تحلیل هزینه فایده تولید به سمت جنوب كشانده اما انتخاب سبد متنوع در این سال ها جدی گرفته نشده است.
ایران دارای یكسری منابع نفتی در خزر است، گرچه براساس برآوردهای مختلف، نمی توان منابع نفتی ایران را خیلی زیاد دانست. نشریه نفت و گاز، منابع نفتی ایران را در حد صفر دانسته است. اداره اطلاعات انرژی آمریكا ذخایر اثبات شده ایران را صفر دانسته و ذخایر احتمالی را ۱۱ میلیارد بشكه. با توجه به اختلاف های حقوقی كه ایران با آذربایجان و تركمنستان بر سر بهره برداری و مالكیت مناطقی از خزر دارد، میزان منابع نفتی ایران قابل افزایش یا كاهش است یعنی این كه اگر ایران بتواند به خواسته حق خود (كه همان سهم ۲۰ درصدی از خزر است) برسد مطمئناً منابع نفتی بیشتری بخصوص در میدان نفتی «البرز» به دست خواهد آورد. ولی اگر همان سهم حدوداً ۱۳ درصدی به ایران برسد احتمال كاهش ذخایر ایران وجود دارد.
● ایران در ساحل خزر
بالاخره ایران امسال (۸۵) تصمیم گرفت مذاكراتی را با شركت «پتروبراس» كه خواهان مشاركت در این حوزه نفتی بود انجام دهد. پس از امضای تفاهمنامه (MOU) مذاكرات نهایی دو طرف ایرانی و برزیلی (تا زمان نوشتن این گزارش) در جریان است، به گونه ای كه به گفته «محدث» عضو هیأت مدیره شركت ملی نفت امضای قرارداد ۴۷۰میلیون دلاری پتروبراس با شركت ملی نفت برای حفاری ۳ حلقه چاه اكتشافی در بلوك ۶ و ۲۹ خزر بزودی به امضا می رسد. این قرارداد كه به صورت اكتشاف و توسعه همزمان منعقد خواهد شد شركت برزیلی خود خواهان همكاری با پذیرش ریسك عملیات (Risk Contract) شده است.
چنانچه پتروبراس در خزر موفق به كشف تجاری نفت شود در توسعه این میدان بدون حضور در تشریفات مناقصه حاضر خواهد شد.تا حالا تنها منفعت ایران از حوزه خزر ترانزیت نفت كشورهای آسیای میانه (قزاقستان، آذربایجان و روسیه) است؛ طرحی كه در اردیبهشت ۸۳ به بهره برداری رسید و در حال حاضر روزانه به طور متوسط ۱۵۰ هزار بشكه نفت این كشورها از طریق كشتی به بندر نكا و از آنجا پس از طی مراحل پالایش در تهران و تبریز در جنوب به مشتریان این كشورها تحویل داده می شود.
این در حالی است كه جدای از اینها ایران از طریق مشاركت در میادین نفتی می تواند به درآمدهای ارزی دست یابد كه از جمله عواید و نتایج مشاركت ایران در توسعه میادین نفت و گاز سایر جمهوری های تازه استقلال یافته می توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱) به كارگیری توانایی های فنی و تخصصی در خارج از كشور و كسب منافع اقتصادی
۲) تسهیل در دستیابی به اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در كشورهای منطقه با تشكیل سازمانی متحد شبیه اوپك در عرصه تولید و صادرات گاز
۳) حصول همگرایی سیاسی و اقتصادی در سطح فراتری با كشورهای ساحلی
۴) كاهش تنش های منطقه ای با توجه به مشكلات حقوقی ایران با دیگر كشورها در مسأله تقسیم دریای خزر
۵) ایجاد صنایع پالایشی در شمال و كسب درآمد از فرآوری تولیدات نفتی كشورهای عضو.
البته موارد دیگری از فواید حضور ایران در توسعه میادین نفتی خزر مطرح است اما بهترین نتیجه این حضور گسترش قدرت منطقه ای ایران است، به خصوص در ابعاد اقتصادی و سیاسی كه ایران در این موارد خیلی موفق نبوده و نتوانسته است منافع مورد انتظار خویش را كسب كند.
قضاوت در این مورد كه آیا در ۱۶ سال گذشته فرصتی را در خزر از دست داده ایم یا نه به آینده موكول كنیم، اما همین قدر می توان گفت كه حضور اخیر ایران در خزر با همكاری شركت های بین المللی میز مذاكره را در آینده به نفع ایران رقم خواهد زد.

كیوان سرافرازی

منبع : روزنامه ایران