جایگاه آب و نفت در میدان رقابت قدرت ها

نگاهی به تاریخ کشورها و جوامع نشان می دهد که بحران ها، درگیری ها و نزاع ها در گذشته مشابه بحران های موجود است هرچند که شرایط تغییر کرده است.
در حال حاضر نیز بین کشورها رقابتی برای دستیابی به منابع طبیعی وجود دارد که شبیه عواملی بود که به وقوع جنگ جهانی اول منجر شد. امروزه با توجه به نوسانات قیمت نفت و مشکلاتی که ریسک پذیری و بی ثباتی به وجود می آورد روابط بین کشورها چندان صلح آمیز به نظر نمی رسد. با وجود این، به جز منابع طبیعی و دسترسی آسان به آنها آنچه که مهم تر می نماید مسئله وجود بازیگران بین المللی به عنوان رقیب هایی است که بسیار قدرتمند هستند و با نقش هایی که ایفا می کنند می توانند کنترل بازار نفت را برعهده بگیرند و سایر رقبا را از صحنه خارج کنند.
به این ترتیب مسئله اساسی فقط بالا و پایین رفتن قیمت نفت نیست بلکه نقشی که این بازیگران به عهده دارند مهم و حیاتی است. «رودی یاردکیپینگ» در کتاب خود تحت عنوان «شنل و خنجر» به بررسی راه های جاسوسی و تسلط امپریالیستی می پردازد و می گوید، در زمان «راجوشاه» در کشور هندوستان یک «بازی بزرگ» در جریان بود و در این برهه بازیگران اصلی انگلیس و روسیه بودند که هدف اصلی آنان تسلط بر منابع نفتی آسیای مرکزی بود.
اما امروزه به جز انگلیس که همچنان می تازد و در پی کنترل و تسلط بر منابع اولیه این منطقه است دو بازیگر دیگر یعنی چین و هند هم اضافه شده اند و در تلاشند که به دیگر کشورها مسلط شوند و شاه کلید اصلی بازی بزرگ را نصیب خود کنند.
حالا دیگر تمرکز اصلی بر منابع نفتی آسیا مسئله اصلی منازعه بین کشورها نیست بلکه یک بازی طولانی آغاز شده که هر کشوری تلاش می کند به آخرین دورهای بازی برسد و پیروزی را نصیب خود کند و بر دیگر رقبا پیشی بگیرد.
کیپلینگ در این کتاب تسلط بر منابع نفتی دنیا از خلیج فارس گرفته تا آفریقا، آمریکای لاتین و حتی نواحی قطبی را مطرح می سازد و تاکید می کند که تسلط بر این منابع برای بازیگران بین المللی قدرت به همراه دارد.
وی اضافه می کند به غیر از سلطه بر منابع نفتی، کنترل منابع آبی هم مسئله ای پراهمیت است به ویژه در مناطقی مانند آفریقا که با خشکسالی و کمبود آب روبه رو هستند.
به عقیده وی امروزه بازی بزرگ از حالت ساده و ابتدائی خود بیرون آمده و نقش خودسرانه و متمردانه ای را در پیش گرفته و چه بسا که با خطرات و ریسک های فراوانی همراه باشد.
در این کتاب آمده است، چین تبدیل به یک بازیگر بزرگ و جدید شده که توانسته خود را به عنوان یک الگوی مشخص و با ثبات به جهانیان معرفی کند.
در این کشور قانون گذاران و تصمیم گیرندگان همه چیز را تحت تاثیر ثروت اقتصادی قرار داده اند بدون اینکه در این پروسه استانداردهای موجود جهانی را در نظر آورند.
این سیاست که در یک محدوده وسیع در حال اجرا است می تواند یک تهدید جدی برای این کشور به حساب آید. به ویژه آنکه چین در یک روند بزرگ و سریع تاریخی نیز قرار گرفته و تحولات عمیقی دراین کشور به وقوع پیوسته است.
این تغییرات در بخش های صنعت و کشاورزی هم به چشم می خورد و اگر تهدیدات فعلی یعنی کمبود منابع نفتی و آب در نظر گرفته نشود می تواند زیان های جبران ناپذیری به این کشور پرجمعیت وارد کند، بالاخص آنکه بیشتر شهرهای چین با توجه به رشد سریع جمعیت با کمبود آب و خشکسالی روبه رو هستند.
از سوی دیگر، با گسترش صحراها در این کشور که روز به روز بیشتر نواحی چین را در بر می گیرد ضرورت دستیابی به منابع آب به عنوان یک منبع استراتژیک در این کشور بیشتر احساس می شود.
صنعتی شدن و پیشرفت و توسعه اقتصادی که مسلما با نابودی گیاهان به عنوان پالاینده های محیطی همراه است می تواند یک هشدار جهانی بسیار خطرناک باشد چرا که با افزایش آلاینده های محیطی، جان میلیون ها انسان نیز به خطر خواهد افتاد.
این چرخه سبوعانه و خطرناک یعنی از میان رفتن منابع طبیعی نه تنها در چین بلکه در کشورهای دیگر نیز وجود دارد و شرکت های چینی به همین دلیل تصمیم نگرفته اند مواد اولیه مورد احتیاج صنایع خود را برای استفاده و حتی ذخیره کردن از جهان خارج به دست آورند. این سیاست و برنامه ریزی که در چین به اجرا در می آید روز به روز در حال افزایش است و قابل تغییر هم نیست.
نفت ماده خامی است که در همه جا یافت نمی شود و برخی کشورها از چنین نعمتی برخوردارند با این حال در زمان گذشته ارزش این ماده حیاتی چندان در نظر گرفته نمی شد و به طور بی رویه ای از آن استفاده می شد در حالی که امروزه کشورها با توجه به نقش استراتژیک آن به ویژه در صنعت و تکنولوژی به این نتیجه رسیده اند که باید در مصرف باقیمانده منابع نفتی نهایت احتیاط و دقت را به عمل آورند تا بی رویه مصرف نشود و برای آینده هم ذخیره شود.به همین دلیل است که بین کشورها اصطکاک ها و برخوردهایی به وجود آمده و هر کدام ادعا می کنند که این منابع متعلق به آنهاست از جمله مناقشه کانادا و روسیه بر مناطق قطبی شمال که دقیقا مورد ادعای نروژی ها هم هست، یا اختلاف دانمارک، آمریکا و انگلستان بر سر منابع نفتی قطب جنوب.
به این ترتیب مسئله انرژی به وجود آورنده بسیاری از منازعات بین کشورها در عصر حاضر است.
مسئله اساسی اینجاست که بین کشورها درگیری ها و تنش هایی بر روی تولیدات صنعتی هم صورت می گیرد اما تهدید اصلی برای این کشورها قحطی و کمبود منابع طبیعی است.
در واقع علت این مسئله هم این است که بدون وجود ماده خام بسیاری از محصولات صنعتی و کشاورزی تولید نمی شوند و فروشگاه ها خالی از کالا و فرآورده های مختلف خواهند شد. وفور کالا و اجناس در بازارهای جهانی ناشی از دستیابی به منابع غنی نفتی و طبیعی است.
به همین دلیل تعجب آور نیست که کشورهای قدرتمند کشورهایی هستند که بر این منابع تسلط دارند.
بر کسی پوشیده نیست که دور جدید بازی بزرگ به تازگی شروع نشده است بلکه با شروع اولین جنگ خلیج فارس که یک جنگ نفتی بود آغاز شد.
هیچ کس باور نکرد که اولین جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ بر سر مسئله تروریسم و یا استقرار دموکراسی بود بلکه همه می دانستند که هدف اصلی «جرج بوش پدر» رئیس جمهور وقت آمریکا یا «جان میجر» نخست وزیر وقت انگلیس از حمله به عراق، دستیابی به منابع نفتی غنی این کشور بود. زیرا حمله نظامی و دخالت مستقیم در این کشور آسان ترین و ارزان ترین راه برای دسترسی به این منابع و راضی کردن سایر رقبای جهانی بود.
با اینکه معمولا سیاستمداران و استراتژیست ها انسان های صادق و راستگویی نیستند اما هیچ شکی در سخنان آنان وجود نداشت که همگی اعتراف کردند مهمترین هدف حمله به عراق دسترسی به نفت این کشور بود.
به این ترتیب نفت مسئله ای است که همواره در قلب این بازی بزرگ قرار دارد، حتی این ماده استراتژیک نسبت به گذشته هم اهمیت بیشتری پیدا کرده است به ویژه کاربرد آن در ارتش و تسلیحات نظامی اهمیت زیادی دارد.
طبق گزارش وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) مقدار مصرف بنزین برای یک سرباز در جنگ عراق نسبت به جنگ جهانی دوم چهار برابر شده است، باتوجه به حضور طولانی سربازان آمریکایی در عراق این مقدار به پنج برابر هم خواهد رسید.
کشورهای غربی که تسلط بر مرحله آخر بازی بزرگ را نصیب خود کرده اند معتقدند که کشورها باید تولیدات داخلی خود را افزایش دهند.
این نظریه ای است که «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه روی آن تأکید دارد و معتقد است هر کشوری باید بر تولیدات داخلی خود متکی باشد و به واردات زیاد اتکاء نداشته باشد، در حالی که کشورهای اروپایی تمام تلاششان روی انرژی و وارد کردن آن از کشورهای دیگر است.
هوگو چاوز رئیس جمهور ونزوئلا که مورد نفرت آمریکا قرار دارد از جمله کسانی است که معتقد است ذخایر انرژی متعلق به نسل های آینده نیز هست و نباید همه آن را در زمان حاضر مصرف کرد به همین دلیل این کشور به ذخیره سازی نفت نیز می پردازد.
منازعه کشورها بر سر منابع انرژی تبدیل به موضوعی بسیار حساس و خطرساز شده و از سوی دیگر نیز باعث تقسیم جهان به حوزه های نبرد خیز شده است مثلا در یک حوزه، چین و هند بر سر گاز طبیعی آسیا اختلاف دارند در حوزه دیگر ویتنام، مالزی و اندونزی بر سر منابع نفتی زیر بستر دریای چین منازعه می کنند. مشابه این تنش ها را می توان در خلیج فارس هم مشاهده کرد.
گذشت زمان نیز اهمیت تسلط بر منابع انرژی را بیشتر نمایان می سازد چرا که هرگونه پیشرفت علمی، تحقیقاتی، صنعتی و تکنولوژی بستگی به نفت و منابع طبیعی دارد و مسلماً هرچه که این منابع ارزانتر و آسانتر در دسترس قرار گیرد امکان توسعه و پیشرفت برای آن کشور بیشتر وجود دارد.
این یک سیر تکاملی و یک پروسه تاریخی است و تنها در این گذر تاریخی ادعاها و توقعات عوض شده و هر کشوری تقاضای بیشتری برای تسلط بر منابع انرژی پیدا کرده است. بحران آب هم از جمله مسائلی است که در آینده احتمال درگیری و تنش را افزایش می دهد چرا که با افزایش خشکسالی و گرسنگی در قاره هایی نظیر آفریقا و آسیا، روند مهاجرت به سوی اروپا افزایش می یابد و درگیری ها و منازعات هم بالطبع افزایش خواهد یافت. هرچند که منازعات به وجود آمده میان کشورها بر سر ذخایر انرژی گرانتر، پیچیده تر و خطرناک است اما می توان سوخت های دیگر را هم جایگزین کرد اما مسئله بحران آب هم از جمله مسائلی است که نمی توان چیز دیگر را جایگزین آن کرد.
کمبود انرژی و گرمایش زمین از جمله مسائلی هستند که بسیار خطرساز و پرریسک هستند و اساس منازعات حال و آینده را تشکیل می دهند. اگر در مرحله های بازی بزرگ در گذشته یک میلیارد و ۶۵ میلیون نفر نقش داشتند امروزه این تعداد چهار برابر شده و می توان تصور کرد که کشورها با مشکلات انرژی و آب چه جمعیتی روبه رو هستند. همین مسئله اهمیت دستیابی به منابع انرژی و آب را دوچندان کرده است.

منبع: آبزرور
مترجم: فریده شریفی

منبع : روزنامه کیهان